زمینههای شگل گیری جمعیتهای موتلف اسلامی مشهد-3
از نصب تابلوی شرکت ملی نفت تا معرفی کاندیدا برای دوره هفدهم مجلس شورای ملی
در اواخر دهه بیست و به دنبال اوجگیری مبارزات سیاسی مردم ایران برای ملی شدن نفت، تشکلهای عمده مذهبی مشهد نظیر: کانون نشر حقایق اسلامی، انجمن تبلیغات اسلامی، انجمن پیروان قرآن، انجمن سادات حسینی و دو تشکل بازاریها و روحانیون مشهد و تعداد یکصد و ده هیات مذهبی این شهر در 5 آذر 1330، طی تشکیل جلسهای در منزل شیخ محمود حلبی بنیانگذار انجمن خیریه حجتیه مهدویه با هم ائتلاف کردند، تا در حمایت از دکتر مصدق و آیتالله کاشانی، به طور هماهنگ و برنامهریزی شده عمل کنند. دستاندرکاران این جبهه سیاسی–مذهبی بنا به ماهیت ائتلافی، نام خود را جمعیتهای موتلف اسلامی گذاشتند. (1) البته احزاب و گروههای مذکور پیش از آن در متاثر از فضا و جریانات سیاسی روز از جمله تکاپوهای مردمی و حزبی برای ملی شدن نفت و همچنین وقایع چند ماه آغازین نخستوزیری مصدق از آغاز سال 1330، طی چند برنامه و مراسم مشترک نسبت به هم شناخت یافته و به یک وحدت نظر نسبی رسیده بودند. از آن جمله حدود چهار ماه پیش از آن طی فراخوانی با عنوان: «بشکرانه پیروزی ملت رشید ایران» در صدد برگذاری مراسم جشن با شکوهی به منظور تعویض تابلوی شرکت نفت ایران و انگلیس از سر در شرکت در مشهد و نصب تابلو شرکت ملی نفت ایران بر آمدند. در این فراخوان با اشاره به این که: «در مبارزة مقدس خود علیه شرکت غاصب سابق نفت و به منظور تقدیر و تقویت از مجاهدات خستگی-ناپذیر شبانه روزی حضرت آیت الله کاشانی و پشتیبانی از دولت ملی جناب آقای دکتر محمد مصدق و وکلای شجاع اقلیت» اعلام کردند: «روز جمعه 7 تیرماه ساعت چهار بعدازظهر متینگ عظیمی در محل صحن نو تشکیل و به حالت اجتماع به سمت مرکز شرکت نفت ملی ایران شعبه مشهد (انتهای خیابان طبرسی) حرکت و تابلویی که از طرف قاطبه اهالی خراسان تهیه گردیده نصب خواهد شد.» برای این منظور فراخوان دادند: «از عموم برادران دینی و هموطنان عزیز دعوت می شود که در متینگ مزبور و مراسم نصب تابلو شرکت فرمایند.» در پایان این فراخوان اسامی تشکلهای عمده مذهبی-سیاسی به شرح ذیل آمده بود:
انجمن پیروان قرآن
کانون نشر حقایق اسلامی
انجمن تبلیغات اسلامی
حزب ایران، شعبه مشهد
در پی این فراخوان جمعیتی چند ده هزار نفری جهت شرکت در مراسم حضور به هم رساندند. گزارشی از برپایی تجمعی هفتاد هزار نفری با شرکت جمع کثیری از اهالی مشهد در این مراسم جشن نصب حکایت میکند. بر این اساس میتوان این مراسم را به عنوان یکی از جشنهای تودههای مردمی بعد از ملی شدن نفت تلقی کرد. اما متأسفانه این جشن تودهای چنان که باید بازتاب مطلوبی در رادیو نیافت. به طوری که شیخ محمود حلبی رهبر انجمن خیریه حجتیه مهدویه با ارسال اعتراضیهای به دولت نسبت به این بیتوجهی گله کرد.(2)
نامبرده در این تلگراف به تاریخ 26/4/1330 خطاب به: «حضرت بندگان آیتالله کاشانی مد ظله العالی» با رونوشت: «جناب آقای دکتر مصدق نخست وزیر محترم» با اشاره به این که: «احساسات و تظاهرات ملی بیسابقه و تعطیل عمومی بینظیر با حفظ امنیت بیمانند و میتینگ عظیم 70 هزار نفری در یک شنبه در خراسان سابقه تاریخی ندارد به طور قطع در سایر نقاط کشور هم نظیر نداشته» خاطر نشان میسازد، خبر این مراسم: «همان روز به تبلیغات تهران[رادیو] مخابره شد، معالوصف تاکنون از رادیو مرکز منتشر نشده» سپس درباره بازتاب آن میافزاید: «اهالی مشهد عموماً از این بیمهری مرکز سخت گله مندند.» حتی این شائبه را مطرح میکند: «[اهالی] احتمال میدهند ایادی مزبور[کسانی که مانع اطلاع رسانی شدهاند]، به منظور خفه کردن احساسات بیشائبه و بینظیر آنان مانع از انتشار[خبر] در مرکز و انعکاس در جراید شده باشند.» در پایان درخواست میکند: «مستدعی آن که سریعاً تلگرافی [درخواست] اهالی را که بجا و بحق است مرتفع فرمایند تا اهالی یک استان که فدائی میباشند خفه و مایوس از مرکز نگردند. انتظار جواب قولی و عملی را دارم.» در خاتمه این تلگراف با نام محمود حلبی امضاء شده است.
به نظر میرسد در پی این مکاتبه، گزارش مختصر و ناقصی از مراسم یادشده از رادیو پخش شده که بار دیگر اعتراض و نارضایتی اهالی مشهد به خصوص جمعیتهای مؤتلف اسلامی و سایر تشکلهای سیاسی- مذهبی را به دنبال آورد. پیرو آن بازرسی نخستوزیری درخواست ارائه گزارش کاملی از مراسم مذکور را بواسطه تشکلهای مربوطه نمود. سراج حجازی، رئیس کل بازرسی نخستوزیری با دریافت گزارش مذکور به تاریخ 12/5/ 1330، طی مکاتبهای با اداره کل انتشارات و تبلیغات[رادیو] با اشاره به این که: «نسخه دوم تلگرام شماره 144- 26/4/[1330] واصل از مشهد به پیوست ارسال میشود» درخواست نموده: «خواهشمند است دستور فرمائید جریان امر و چگونگی موضوع را به بازرسی مخصوص نخست وزیری اعلام دارند». متن این گزارش به شرح ذیل است:
اداره محترم تبلیغات و انتشارات
رونوشت حضرت آیتالله کاشانی پیشوای معظم مسلمین، رونوشت جناب آقای دکتر مصدق نخستوزیر محبوب، رونوشت حزب زحمتکشان ملت ایران، رونوشت روزنامه باختر امروز، رونوشت روزنامه اصناف.
خبر دمونستراسیون و میتینگ روز جمعه مشهد که از طرف اداره کل تبلیغات پخش گردید، چون فوقالعاده سبک تلقی شده و بطور غیر عادی پخش گردید، باعث کمال تأسف اهالی خراسان شد. زیرا: اولاً، این میتینگ که صورتاً به منظور نصب تابلو شرکت نفت ملی ایران بود، معناً برای نشان دادن احساسات مردم این سرزمین در مقابل بیگانه پرستان و تقویت از مبارزات دو پیشوای محبوب و معظم دینی و ملی حضرت آیتالله کاشانی و جناب آقای دکتر مصدق و دولت ایشان برگزار گردید که جزئیات آن از اعلامیههای منتشره که نسخی از آن تقدیم میشود و قطعنامه میتینگ کاملاً استنباط میگردد. ثانیاً: این میتینگ از طرف یک دسته و جمعیت به خصوص نبوده، بلکه از طرف تمام مجامع دینی و ملی تشکیل و تاکنون سابقه نداشته که در شهر مشهد چنین احساساتی از طرف اهالی ابراز و جمعیتی به این معظمی که حداقل در حدود (40) هزار نفر تخمین زده میشد، برای منظوری خاص و مقدس دور هم گرد آمده و ابراز احساسات نمایند. ثالثاً: این میتنگ ساعت چهار بعداز ظهر در صحن نو تشکیل و پس از تلاوت کلام اله مجید و ایراد سخنرانیهای مفصل از طرف آقای مهندس نیک نژاد نماینده جوانان سادات حسینی و جناب آقای عابد زاده رهبر جمعیت پیروان قرآن و حضرت آیتالله کلباسی در ساعت پنج بعدازظهر به حالت دسته جمعی دمونستراسیون با شعارهای متعدد و مختلف که در پیشاپیش آن تابلو بزرگ و آبرومند (نفت ملی ایران) روی کامیونی که از طرف باشگاه جوانان تزیین شده بود در حرکت و چشم هر بیننده را خیره میکرد و طرف مرکز نفت ملی ایران شعبه مشهد حرکت نمودند و میتینگ عظیم و بیسابقه مجدداً برگزار و قبل از نصب تابلو از طرف آقای امیرپور نماینده انجمن تبلیغات اسلامی و آقای خرمشاهی نماینده حزب ایران و دانشمند معظم جناب آقای شریعتی رهبر محترم کانون نشر حقایق اسلامی سخنرانیهای مفصل در میان احساسات آتشین شرکتکنندگان بعمل آمد، که موجبات شور و هیجان عمومی را فراهم ساخت. رابعاً: علاوه بر اینکه کلیه دستجات متشکل اعم از ملی و دینی در این تظاهر همگانی شرکت نموده بودند، از طرف سایر طبقات نیز به خود احساسات بیشائبه و قابل تقدیری به شرح زیر بعمل آمد:
الف – از طرف اهالی خیابان طبرسی چندین طاق نصرت بر پا شده و سراسر جهان با پرچمهای ملی تزیین گردیده بود.
ب – از طرف اهالی محل تعداد زیادی گاو و گوسفند جلو کامیون حمل تابلو به شکرانه این موفقیت عظیم قربانی شد.
ج – کلیه منازل اطراف مخصوصاً نزدیک شرکت با پرچمهای سه رنگ ملی تزیین و منزل آقای محمد مقدم برای سخنرانی بوسیله بلندگو با کمال علاقه در اختیار کمیته میتنگ گذاشته شده بود.
عموم طبقات به خصوص اهالی خیابان طبرسی و کارمندان و کارگران ایرانی شرکت نفت تقاضای نصب تابلو به سر در عمارت و کسب این افتخار عظیم را داشته که چون با برنامه میتنگ متباین بود، بوسیله کارمندان باشگاه جوانان به عمل آمد.
در پایان با ابراز تاسف خاطرنشان میسازند:« با شرح مراتب بالا مایه کمال تعجب و تأسف است که چنین میتینگ عظیم و پرشور و بیسابقه از طرف اداره رایو به سادگی و سبکی تلقی شده باشد، انتظار جبران آنرا داریم. »
در خاتمه نیز نام و امضای نمایندگان برخی تشکلهای مربوطه به شرح ذیل آمده است:
نماینده اتحادیه جوانان سادات در کمیته میتنگ، طاهر احمد زاده[ امضا]
حاج سید حسین ناخوانا [ امضا]
رهبر جمعیت پیروان قرآن: عابد زاده
نمایندگان انجمن تبلیغات اسلامی در کمیته میتینگ
احمد تدین [ امضا]
سید مرتضی درخشنده[ امضا]
باشگاه ورزشی جوانان [ امضا، ناخوانا]
ناگفته نماند که نهضت ملی شدن نفت و به خصوص اعلام پشتیبانی از دکتر مصدق به عنوان نخستوزیر ملی در این مقطع به یک خواسته عمومی تبدیل شده و صرف نظر از احزاب و گروههای سیاسی و مذهبی، توده مردم نیز از آن اعلام پشتیبانی کردند. هر چند همزمان برخی گروهها و عناصر سلطنت طلب نیز در مقابله با آن قد علم کرده و موانعی ایجاد مینمودند. یک گزارش اسنادی حاکی است، جمعی از اهالی و برخی انجمنها در اواسط تیرماه 1330با نگارش نامهای به: «جناب آقای دکتر مصدق نخست وزیر محبوب ایران و پیشوای معظم جبهه ملی» با اشاره به این که: «محترماً به عرض می رساند روحانی مجاهد و مبارز خراسان حضرت آیتالله الهی به پیروی از منویات اعلیحضرت همایون شاهنشاهی و حضرت آیتالله کاشانی و جناب آقای دکتر مصدق و مجلسین شورای ملی و سنا و جبهه مبارز ملی بر جسب درخواست اهالی خراسان مدت 10 شب در صحن مقدس رضوی به منبر تشریف برده و بیانات محکم و مؤثری از مظالم پنجاه ساله شرکت سابق نفت ایراد و مردم را به میهن پرستی و آماده شدن برای دفاع از کشور و استقبال از منویات مقدس دولت در خلع ید شرکت منفور سابق نفت از طریق دستورات مذهبی دعوت می-فرمودند و همه شب برای سلامت و موفقیت شاهنشاه محبوب و مجاهدین وطن دعا می کردند.» خاطر نشان کردند: «متأسفانه دستهای مرموز سیاست استعماری شرکت سابق نفت که سالها است مردم را در بی-خبری نگاه داشته و روشن شدن افکار مردم را بر علیه مصالح ارباب خارجی و منافع شخصی خویش می-دانند، وسایل تعطیل مجلس مذکور و خاموشی برق و تاریکی صحن مقدس رضوی آن هم در شبهای مقدس احیا فراهم و دست به تحریکاتی زدند که باعث تشنج و اخلال گردد.» سپس با تأکید بر این که: «حضرت آیت الله که هرگونه اغتشاشی را بر علیه مصالح عالیه کشور و منویات مقدس آیتالله کاشانی و دولت می -دانند چند روز است در خانه نشسته و با وجود احساسات شدید مردم بی پناه خراسان که همه روزه و همه شبه هزارها نفر اطراف منزل ایشان را مطاف خود قرار داده اند و جداً تقاضا دارند که معظم له را به منبر رفتن راضی کنند.» خاطر نشان نموده اند: «حضرت ایشان[آیتالله الهی] قبل از رفع این گونه مزاحمات حاضر به خروج از منزل نیستند.» و درخواست کرده اند: «اکنون که دولت ملی جناب آقای دکتر مصدق برای قطع ید ایادی مزدور خارجی و داخلی شرکت منفور سابق نفت مبارزه تاریخی خود را شروع کرده اند به نمایندگی از طرف پنج ملیون مردم مظلوم خراسان تقاضا و انتشار داریم هرچه زودتر دستورات جدی برای رفع مزاحمت از ایشان را به مقامات مربوطه صادر فرمایند تا مردم این استان به رهبری حضرت آیت الله بتوانند آزادانه در مبارزات مقدس ملی با سایر هموطنان هم آواز گردند.» در خاتمه این تقاضانامه اسامی ذیل آمده است:
محمدعلی طریقیان [امضا] سید حسین خلیلی [امضا]
تربتی [امضا] از طرف انجمن محلی بخش3
ابوالقاسم مستوفی [امضا] محمد توانایی [امضا]
ابراهیم رسولی [امضا] از طرف اتحادیه بنگاه داران
حسین جنایی [امضا] شاملو [امضا]
محمود علوی [امضا] [و دهها امضای دیگر]
رضا مقدم [امضا]
حسن جوانشیر افشار [امضا]
اکبر تقی زاده [امضا]
بدین ترتیب در فضای ملتهب سیاسی سال اول نخستوزیری دکتر مصدق، قاطبه نیروهای مذهبی مشهد، با درک شرایط و اوضاع کشور، تمام قد به دفاع و پشتیبانی از نهضت و نخستوزیری مصدق برخواسته و نشان دادند که نسبت به مسایل جاری از آگاهی بالایی برخوردارند. چنان که معرفی کاندیداهایی صلاحیت دار برای دوره هفدهم مجلس از مشهد میتواند، نمونه دیگری از این درک و نقش منحصر به فرد جایگاه جمعیتهای موتلف اسلامی مشهد قلمداد شود. این ائتلاف بزرگ طی برگزاری جلسات مذاکره اعلام کرد: «ذهن بیشتر افراد [سران و اعضای جمعیت] متوجه آقایان امیر تیمور کلالی، محمد تقی شریعتی مزینانی، مصطفیقلی رام و آقای شیخ احمد بهار است.»(3) که البته به نظر میرسید، علی رغم کسب آرای لازم توسط دو نامزد جمعیت، انتخابات مشهد از طرف شورای نظارت مورد قبول واقع نشد.
البته این نکته نیز ناگفته نماند که فعالیت این تشکلها غالبا بیارتباط با علمای برجسته مشهد نبود. نقل است که برخی مواقع سران این تشکلها آقایان: حلبی، محمد تقی شریعتی و علی اصغر عابدزاده، به علمای مشهد مراجعه و در خصوص مسایل وبرنامههای کاری، اوضاع سیاسی و حتی عزل و نصب مقامات محلی با آنان مذاکره میکردند. چنان که در این مراجعات معمولا آیات: سید یونس اردبیلی و فقیه سبزواری مورد توجه جریانات سنتی قرار داشتند، ولی آیتالله حسن قمی مورد رجوع احزاب سیاسی[تشکلهای مذهبی] قرار میگرفت.(4)
البته در این دوره با این که جریان اصلی مرجعیت یعنی آیتالله العظمی بروجردی در حوزه علمیه قم نسبت به ملی شدن صنعت نفت، موضعی احتیاط آمیز در پیش گرفت.(5) اما بدنه روحانیت از جمله برخی علمای برجسته شهرستانها از جمله: آیتالله محمد تقی خوانساری از قم، سید علی بهبهانی از اهواز، چها سوقی از اصفهان، محلاتی از شیراز، شاهرودی از شاهرود، مازندرانی از بابل، شیخ محمدرضا کلباسی از مشهد ،(6) با صدور فتاوای(7) و اعلامیههایی از جنبش نفت حمایت کردند. در این میان آیتالله کلباسی مستقلاً و به عنوان یکی از طرفداران نهضت در مجمع ائتلافی جمعیتهای مؤتلف اسلامی مشهد(8) شرکت جسته و به ایراد سخنرانی میپرداخت. ایشان غالباً در سخنرانیهای خود اشارهای به جنبش و لزوم پشتیبانی از ملیون ایراد میکرد.(9) ایشان باری لزوم کمک به دولت دکتر مصدق را مورد تأکید قرار داد: «الان حفظ بیضه اسلام منوط به وجود این شخص و همراهی و مساعدت به این نخستوزیر محبوب است و باید ثروتمندان از کمک مالی به دولت کوتاهی نکنند». همچنین از درخواست اختیارات یک ساله نخستوزیر پشتیبانی نمود و حتی به دولت پیشنهاد نمود از مقابله با جراید مخالف کوتاهی نورزد.(10)
۱- لازم به تذکراست که تشکل جمعیتهای موتلف اسلامی هیچ ربطی به هیأتهای موتلفه اسلامی ندارد که یک تشکل بازاری در تهران بود و در آغاز دهه چهل در حمایت از نهضت روحانیت تشکیل شد . هیأتهای مؤتلفه چنان که از نامش پیداست متشکل از سه هیات مذهبی عزاداری بود، در حالی که جمعیتهای مؤتلف متشکل از انجمنهای مذهبی- سیاسی به علاوه دهها هیأت مذهبی بود که البته هسته اصلی آن را همان انجمنها تشکیل میداد. کما این که خود عناوین: هیأتهای مؤتلفه و جمعیتهای مؤتلف نیز میتواند، بر این تمایز صحه بگذارد.
۲-آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی، 21049
۳-نشریه پرچم اسلام، مورخ 5/10/1330، شماره 4
۴-مدرس صالح، نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیتالله سید میرزا حسن صالحی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1385، ص 86.
۵-برای اطلاع بیشتر دراین خصوص، رک به: رحیم روح بخش، «آیتالله بروجردی و دوران ملی شدن صنعت نفت»، فصلنامه تاریخ معاصر ایران، سال 7، شماره 26، تابستان، 1382.
۶-محمد ترکمان، «نقد کتاب: مصدق و نبرد قدرت»، فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر، سال 2، شماره 5.
۷-برای برخی از این فتاوای، رک به: روزنامه شاهد، مظفربقایی، روزهای 14 و 16 بهمن 1329
۸-سه تشکل اصلی جمعیتهای موتلف اسلامی مشهد در بخش بعدی مورد بررسی قرار میگیرند.
۹-مدرس صالح، ص 88.
۱۰-آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 32646 و 31019
رحیم روح بخش
تعداد بازدید: 3975
http://oral-history.ir/?page=post&id=1533