خاطره و سفرنامه نویسی در میان ایرانیان

در میان ایرانیان سفرنامه نویسی سابقه ای تاریخی دارد که حداقل به عصر برزویه، پزشک خسرو انوشیروان باز می گردد، اما شاید قدیمی ترین پیشینه مربوط به آنچه که به قلم یک فرستاده سیاسی یا به تعبیر امروزی، دیپلمات ایرانی نوشته شده، مربوط به دوران صفویه باشد. از این دوره، خاطرات خواندنی «اروج بیک بیات» باقی مانده است که اصل آن به زبان اسپانیایی نوشته شده و بعدها به انگلیسی ترجمه شد. در کتاب «خاطرات نویسی ایرانیان»(1)  درباره او آمده است که وی یکی از اعضای هیئتی بود که از سوی شاه عباس اول در سال 1599 میلادی به دربار پادشاهان اروپا گسیل شد. وی در اسپانیا همراه تنی چند از همراهان خود به مذهب کاتولیک گروید و نام مسیحی «دون خوان»Don Juan  را بر خود نهاد و تصمیم گرفت در آن کشور اقامت کند، زیرا اگر به ایران بازمی گشت به یقین به علت ارتداد اعدام می شد.
از دیگر سفرنامه ها و یا خاطرات قدیمی می توان به «سفینه سلیمانی» (2) یا داستان سفارت محمد حسین بیک، سفیر شاه سلیمان صفوی نزد پادشاه سیام (3) در سال های 98-1096 اشاره کرد که از سوی دکتر عباس فاروقی تصحیح، بازخوانی و چاپ شده است. این کتاب علاوه بر گزارش سفر هیئت نمایندگی ایران در سیام که موضوع اصلی آن است، دارای اطلاعات مفید و سودمند از وضع ایرانیان در آن کشور است و مطالب بسیار خواندنی نیز در باره زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم و اقوام خاور دور همچون فیلیپین، چین، ژاپن، سیلان و هندوستان در آن دیده می شود.
تحول در آثار خاطره نگاری و سفرنامه نویسی به شیوه امروزی آن به سده نوزدهم میلادی باز می گردد. یکی از جامع ترین و ارزشمندترین آثاری که در ارتباط با بررسی و ترتیب تحول خاطره نویسی در ایران نگاشته شده، اثر پژوهشی «برت فراگنر» Bert Fragner پژوهشگر و ایرانشناس نامدار اتریشی است.(4) اگر چه وی در این پژوهش بیشترین توجه خود را به خاطرات امین الدوله و ظهیرالدوله متمرکز نموده است اما در بخش های نخست و دوم کتابش که به بررسی خاطرات رجال سیاسی ایران پرداخته، اطلاعات پربهایی را گردآوری نموده است. فراگنر با بررسی تفصیلی خاطرات میرزا محمد صالح شیرازی به عنوان یکی از پیشروان خاطره نویسی نوین در ایران، خاطرات رجال سیاسی ایران را به شرح زیر تقسیم بندی نموده است:
الف – خاطرات سفر از سال 1820 شامل، سفرنامه های اماکن زیارتی، خاطرات و سفرنامه های عصر قاجار.
ب- سرگذشت نامه ها و زندگی نامه ها.
3- دفتر خاطرات روزنامه ، خاطرات از واقعه ای خاص.
 فراگنر، میرزا محمد صالح شیرازی را از پیشروان خاطره نویسی نوین در ایران می داند که حدود سال 1820 سفرنامه ای را در تبریز نگاشت. سفرنامه وی هم از نظر سبک نگارش و هم از لحاظ محتوا با آثار همه خاطراه نگاراین سنتی ایران تفاوت دارد. موضوع کتاب یاد شده مربوط به خاطره نویسنده آن دوره و اقامت چهار ساله اش در انگلیس (19- 1815) است. میرزا صالح که از سوی عباس میرزا ولیعهد به همراه یک هیئت چهار نفره از دانشجویان از تبریز راهی انگلیس شده بود، به تفصیل برای خواننده شرح داده شده است که بر او و دوستانش در محیطی که در آغاز برایشان به کلی بیگانه بود، چه گذشت. او در کنار شرح مشکلات آغاز اقامت، از خاطرات جالب، تماس با فرهنگ و تمدنی دیگر، وضع جامعه انگلیس، به ویژه وضع زندگی در لندن و کمبریج، گزارش می دهد و به تفصیل روابط خود را با دیپلمات ها و اساتید گوناگون توصیف می کند و سرانجام شرح می دهد که چگونه وارد یکی از لژیون های فراماسونری لندن شد. به عقیده فراگنر آنچه میرزا صالح را در زمینه خاطره نویسی از بسیاری از پیشینیان متمایز می سازد، این واقعیت است که او خود را در این گزارش، تنها واسطه دیده ها و خاطرات نمی داند و قصد ندارد با اشاره به دیده های خود، به درستی مطالب نوشته شده قوت بیشتری بدهد. او تجارب شخصی و شرح حال خود را موضوع اصلی کتاب قرار داده و خوانندگان اثرش می توانند در آن، تجربه و خودنگری یک ایرانی تحصیل کرده را بیابند.
وی بر آن نیست که خوانندگانش را تنها برای مدت کوتاهی با ارائه مطالب جالب سرگرم کند. برای نمونه هنگام بحث پیرامون تاریخ انگلیس می گوید که قصد ندارد درباره زندگی و کارهای پادشاهان انگلستان و همین طور نام پادشاهانی که به ترتیب به سلطنت رسیده اند، قلم فرسایی کند، بلکه بیشتر می خواهد علل و عواملی را که پیشرفت حیرت انگیز این کشور را در مقایسه با وطنش، ایران، سبب شده است، بیابد. درباره نثر ساده، روان و خودمانی کتاب میرزا صالح نکته ای هست که باید مورد توجه قرار گیرد و آن اینکه همواره باید میان محتوا و موضوع یک اثر و شیوه ارائه آن هماهنگی وجود داشته باشد. بی تردید اگر میرزا صالح به نثر معمول آن دوره – که بیش از آنچه به فکر رساندن محتوا باشد، به لفاظی و عبارت پردازی توجه داشت – روی آورده بود، نمی توانست تجربه ها و خاطرات و به ویژه دریافت های شخصی خود را به این روشنی به خواننده منتقل کند و با اطمینان می توان گفت که خاطره نویسان و سفرنامه نویسان دهه های بعد، کتاب میرزا صالح را سرمشق کار خود قرار دادند.
 در سال 1830، یعنی اواخر عهد عباس میرزا و ده سال پس از نوشته شدن سفرنامه میرزا صالح، نخستین سفرنامه نوین فارسی به قلم میرزا مصطفی، فرزند نصرالله خان افشار، منشی دیوان خانه تبریز، که از سوی عباس میرزا، سیاستمدار اصلاح گر و ترقی خواه، برای مذاکرات سیاسی به پایتخت گرجستان فرستاده شده بود، نوشته شد. میرزا مصطفی در کتاب خود به تفصیل همه رخدادهای این ماموریت را شرح می دهد. وی با دقت بسیار، نظرات و برداشت های خود را درباره همسفران و اشخاصی که در این سفر با آنها رو به رو شده بود، ثبت کرده و اسنادی مهم هم چون نامه های عباس میرزا به تزار نیکولای اول و شاهزاده پاسکویچ را ارائه داده است. توصیف هایش در بسیاری از بخش ها به خاطرات، ملاقات ها و برداشت های شخصی متکی است.
استقبال عمومی از اثر میرزا مصطفی سبب شد که از آن پس اعضای هیئت های دیگر اعزامی به خارج هم به نوشتن آثار مشابه رو آورند. یکی از سفارت نامه های مهم که به سبک و شیوه اثر میرزا مصطفی نوشته شده است، سفرنامه میرزا عبدالفتاح خان گرمرودی، معاون و منشی میرزا حسین خان آجودان باشی، از رجال بنام دوره قاجار است. وی پس از بروز تنش های سیاسی میان ایران و انگلیس که به ترک اعتراض آمیز خاک ایران از سوی سر جان مکنیل Sir John Mc Nell ، سفیر بریتانیا در دربار محمد شاه، منجر شد، برای میانجیگری برقراری دوباره روابط سیاسی با انگلیس در سال 1838 راهی اروپا شده بود. گرمرودی این سفر و جریان ماموریت آجودان باشی را به شکل گزارش مستندی از وقایع و جریان های مختلف شرح داده و در کنار آن برداشت ها و دیدگاه های شخصی خود را درباره دولت، موسسه های گوناگون اقتصادی و فرهنگی و همچنین آداب و رسوم مردم کشورهایی که از آن ها دیدن کرده، یعنی امپراتوری عثمانی، اتریش، فرانسه و انگلیس بیان نموده است. گویا گرمرودی می خواسته با نوشتن خاطرات خود، همان کار میرزا مصطفی را که سفرنامه اش بسیار مشهور شده بود، انجام دهد. البته شاید هدف گرمرودی از نوشتن این اثر افزون بر آگاه ساختن خواننده از جریان ماموریت خود و توصیف سرزمین های سیاحت شده، این بود که از کارهای آجودان باشی و خودش در برابر افکار عمومی ایران دفاع کند.
خاطره نویسی نیز از سبک های جدید تاریخ نگاری دوره معاصر است که از عهد ناصرالدین شاه قاجار با خاطره نویسی خود او از سفرهایش و بعضی از شاهزادگان و بزرگان مرسوم شد، با این همه جز سفرنامه های شاهانه و چند سفرنامه دیگر، کتابی که واقعاً خاطرات باشد به چاپ نرسید و انتشار خاطرات عملاً پس از شهریور 1320 میسر شد. نخستین کتاب خاطرات سودمند برای استفاده تاریخی ، شرح زندگانی من  نوشته عبداللّه مستوفی است که در آن به زندگی روزانه مدنی و اجتماعی و طبقات نیمه اعیان نیز اشاره کرده است . در همان سال کتاب خاطرات و خطرات اثر مهدیقلی هدایت ، معروف به مخبرالسلطنه ، منتشر شد. این کتاب در باره تاریخ دوره قاجار و پهلوی از مراجع اساسی محسوب می شود. افزون بر این از رضاشاه نیز کتاب خاطراتی با عنوان سفرنامه مازندران (1305 ش ) در دست است که در باره اوضاع سیاسی آن دوره است.
روابط ایران با جهان خارج در عهد سلطنت خاندان قاجار که از دوره های مهم تاریخ کشور محسوب می شود، بیش از پیش گسترش یافت، برخی از جوانان در این دوران فرصت آن را یافتند تا برای فراگیری علوم و فنون نوین و آشنایی با دامنه های به سرعت در حال گسترش علم و صنعت در زمینه هایی همچون: پزشکی نوین، مهندسی، زمین شناسی، ریخته گری و غیره به خارج از کشور بروند. از سوی دیگر، برخی زمامداران و رجال کشور نیز به سیر و سفر و سیاحت پرداخته و با مظاهر تمدن غرب آشنایی یافته و به نوعی زیر تاثیر آن قرار گرفتند. حاصل این رفت و آمدها افزون بر تاثیرهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی ژرف بر ایران، گردآمدن انبوهی از سفرنامه ها و خاطره نامه های مدون است که برخی به نویسندگان بنام و شناخته شده و تعدادی نیز به افرادی گمنام و ناشناخته تعلق دارند. بخشی از این سفرنامه ها مربوط به رخدادهای سیاسی و مذاکره های دولت ایران با دولت های خارجی از جمله روسیه، انگلیس و فرانسه است.
در پایان دوره دو جنگی که میان ایران و روسیه از سال 1218 تا 1243 ق . رخ داد، سفیرانی از سوی دولت ایران به روسیه فرستاده شدند. نخستین سفیر میرزا ابوالحسن خان شیرازی، معروف به ایلچی، بود که برای امضای معاهده گلستان و مذاکره برای باز پس گرفتن برخی از شهرهای ایران که روسیه تصرف کرده بود، با هدایایی گران بها در راس هیئتی به روسیه رفت و پس از سه سال با دست خالی به ایران بازگشت! دومین سفیر خسرو میرزا، فرزند عباس میرزا نایب السلطنه بود که او نیز پس از بسته شدن معاهده ترکمانچای و ماجرای قتل گریبایدوف، سفیر فوق العاده روس، در راس هیئتی همراه با هدایایی برای عذرخواهی به پترزبورگ رفت و پس از نه ماه به ایران بازگشت که سفر او تا حدی به بهبود روابط ایران و روسیه کمک کرد.
این دو سفیر از سرگذشت سفر خود هر یک سفرنامه ای دارند که از نظر نگارش بسیار به هم شبیه اند. سفرنامه میرزا ابوالحسن خان را یکی از منشیان آن روزگار با نام میرزا محمد هادی علوی شیرازی نگاشته و سفرنامه خسرو میرزا توسط میرزا مصطفی افشار، ملقب به بهاء الملک، نوشته شده است. سفرنامه نخست به نام دلیل السفرا به « سفرنامه میرزا ابوالحسن ایلچی به روسیه » معروف است و کتاب دوم، سفرنامه خسرو میرزا است که هر دو به اهتمام محمد گلبن بازخوانی و چاپ شده است. دلیل السفرا که با نام « سفرنامه میرزا ابوالحسن خان شیرازی به مسکو » در 292 صفحه متن اصلی و حدود 70 صفحه مقدمه مولف و شماری عکس به چاپ رسیده است، نثر شیوایی دارد. (5)
نویسنده جزئیات سفر هیئت را از لحظه حرکت از تهران تا تفلیس و از آن جا به قفقاز، مسکو، پترزبورگ و سرانجام بازگشت به ایران، همراه با شرح کامل مذاکره ها و ملاقات های رسمی و غیر رسمی، موفقیت ها، سرخوردگی ها و برداشت های خود از شخصیت مقام ها و رجال  روسی که به روشن شدن برخی زوایای تاریک در چگونگی بسته شدن عهدنامه گلستان کمک بسیار می کند، نگاشته و افزون بر آن به جزئیاتی همچون اسباب و اوضاع خانه و لباس مردان و زنان، وضع خوراک و خواب آنان، شکل پذیرایی ها، وضع عمارت ها، خانه ها، نظام شهرسازی و محله های مختلف روسیه، به ویژه پترزبورگ و سرانجام اخلاق، رفتار و اعتقادات مذهبی مردم نیز اشاره کرده است:«... پادشاه نزد صاحب ایلچی (میرزا ابوالحسن خان شیرازی) آمده و تعریف زیادی از اسبان هدایا نمود و اظهار رضایتمندی می نمود. ایلچی در جواب می گفتند که حال، ابتدای دوستی و اتحاد دولتین است، بعد از اینکه بنای آمد و شد ایلچیان و استحکام اساس دوستی برقرار باشد، می تواند هر ساله به رسم هدیه، چند راس اسب ممتاز از دولت علّیه ایران به جهت سرکار پادشاه ارسال شده باشد ... چون پادشاه را تعلق بسیاری با این همشیره خود می باشد و سخنان او بسیاری از اوقات نزد پادشاه به درجه قبول، مقبول است و با صاحبی ایلچی هم اظهار محبت بسیار می کرد، بعد از مبارکباد و تعارفات، صاحبی ایلچی در باب انجام مهام خود فقرات مبسوطی با او گفتگو کرده، او را هم به اصطلاح یک واسطه در امر خود نزد پادشاه قرار دادند. او نیز قبول کرده، نوید و وعده بسیار داد و تعهدات کرده، صاحبی ایلچی را از خود خوشنود و مرخص نمود...»
سفارت نامه دیگری که به سفرنامه میرزا مصطفی شباهت دارد و به تقریب بیست سال پس از سفرنامه «چهار فصل » گرمرودی نوشته شده، اثری است با نام مخزن الوقایع به قلم میرزا حسین بن عبدالله تبریزی سرابی گرانمایه. او نیز چون دیگران، منشی یکی از هیئت های فرستاده شده به خارج بود. کار این هیئت که زیر نظر فرخ خان کاشی، ملقب به امین الدوله، قرار داشت، امضای عهدنامه پاریس بود که در سال 1857 میان ایران و انگلیس منعقد گردید. درباره این نویسنده آگاهی چندانی در دست نیست. گویا وی هنگام نوشتن این کتاب بسیار جوان بوده و زمانی هم که در نمایندگی سیاسی ایران در مصر کار می کرده و مدتی نیز سرپرستی سرکنسول گری ایران در ارزروم را عهده دار بوده است.
ناصرالدین شاه کارکنان دولت را که در خارج از کشور ماموریت داشتند، تشویق می کرده که دیده ها و شنیده های خود را درباره جغرافیای ممالکی که در آنجا فعالیت می کردند، به مرکز گزارش کنند، اما ویژگی مخزن الوقایع آن است که نویسنده ترجیح داده است آن را بیشتر بر اساس خاطرات شخصی خود تدوین کند تا بیان جریان سفر هیئت و شرح جغرافیایی ممالک سیاحت شده. اگر بخواهیم ویژگی های سفرنامه « سرابی »  را در مقایسه با سفارت نامه های قدیم تر به طور خلاصه بیان کنیم، باید بیش از هر چیز بر پختگی بیشتر آن تاکید نماییم. او کوشیده است از دیدگاه خود آگاهی های تازه و مبتنی بر واقعیت ارائه کند. پختگی بیشتر در مقایسه با سفارت نامه نویسان قدیمی حتی در زمینه عرضه اطلاعات سیاسی هم نزد سرابی به خوبی مشهود است. سفارتنامه نویسان پیش از او همواره پیرامون ماموریت های سیاسی خود، هر چند شخصی، اما بدون محدودیت قلم فرسایی می کردند، اما در مورد سرابی، به نظر می رسد که وی به عمد از ذکر پاره ای از واقعیت ها به سبب ملاحظات سیاسی خودداری کرده است.
شرح سفارت سرابی در میان این نوع آثار فارسی که جنبه خاطره نویسی دارند، جزء آثار متاخر به شمار می آید. سفرنامه هایی که در دوره های بعد نوشته شد، بیشتر ویژگی گزارش رسمی داشت و به تقریب دیگر برای عموم نوشته نمی شد. ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه هم به نوعی پادشاهانی سفردوست، دستی در خاطره نویسی داشته اند، اما اینان سنت هایی را که از پنجاه سال پیش از آن در رشته خاطره نویسی معمول شده بود و نویسندگان با تکیه بر خاطرات شخصی و بیانات صمیمانه به توصیف مسافرت های رسمی می پرداختند، به کنار نهادند و از ثبت نظریه ها و برداشت های شخصی خود خودداری کرده و بیشتر با زبانی خشک و نگرشی سطحی، به توصیف راه ها، چشم اندازهای طبیعی، مراسم و برنامه های رسمی پرداخته اند.

پانوشت:
1- خاطرات نویسی ایرانیان، فراگنر، ترجمه مجید جلیلوند، شرکت انتشارات علمی- فرهنگی 1377.
2- سفینه سلیمانی، محمد ربیع بن محمد ابراهیم، به کوشش دکتر عباس فاروقی، دانشگاه تهران، چاپ اول 1356.
3- سیام ( Siam ) نام پیشین کشور تایلند است.
4- اسلام‌شناس اتریشى، در 1941م در وین به دنیا آمد. وی از 1960 تا 1964 در دانشگاه وین به تحصیل در رشته‌هاى ایران‌شناسى، اسلام‌شناسى، مطالعات عربى و ترکى، مردم‌شناسى اجتماعى، و پژوهش‌هاى اسلاوى پرداخت. در طى سال‌هاى 1964 ـ 1965 به تهران آمد و در دانشگاه تهران به شاگردى نزد ایرج افشار،جعفر محجوب، مجتبى مینوى، ذبیح الله صفا، م. شهیدى، منوچهر ستوده و دیگران پرداخت.در 1977 درجه استادی3 خود را از دانشگاه فرایبورگ Friburg  دریافت کرد. عنوان رساله او براى کسب این درجه «کتاب‌هاى خاطرات فارسى به عنوان منبعى براى اوایل تاریخ معاصرایران» بود. پرفسور فراگنر از آوریل 2003 مدیر مؤسسه ایرانشناسى فرهنگستان علوم اتریش است. از وی تاکنون حدود هشتاد مقاله تحقیقى و شش کتاب منتشر شده است.
5- سفرنامه میرزا ابوالحسن خان شیرازی به روسیه، ابوالحسن ایلچی، به کوشش محمد گلبن، دنیای کتاب 1363.
منبع : فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره 35-34، ص69 الی 88، 1384، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.

محمود فاضلی

 
تعداد بازدید: 11396