گزیده ی کتاب­شناسی تاریخ مناسبات ایران و عثمانی در دوره قاجار

دکتر جواد ابوالحسنی


شناخت چگونگی مناسبات سیاسی ایران و عثمانی در دوره­ی قاجار، مستلزم آشنایی با منابع مربوط به آن دوره است. با بررسی موشکافانه و در عین حال بی­طرفانه­ی این منابع می­توان به سرشت مناسبات دو کشور و عواملی که سبب بروز تنش و بحران میان دو کشور همجوار می­شده است پی برد. البته پاره­ای از منابع دوره­ی قاجار نظیر تاریخ ذوالقرنین، شرح حال عباس میرزا ملک آراء، تاریخ روضه­الصفا و ناسخ­التواریخ و... کمابیش در خصوص روابط دو کشور مطالبی را بیان داشته­اند. اما اهمیت موضوع اقتضا می­کند تا آن دسته از منابعی که با تفصیل بیشتر به بررسی این امر پرداخته­اند، جهت آشنایی علاقمندان معرفی شوند:

1ـ رساله­ی تحقیقات سرحدیه: میرزاجعفر خان مشیرالدوله، به اهتمام محمد مشیری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1348 مؤلف کتاب میرزا جعفر خان مهندس باشی (مشیرالدوله) از رجال برجسته­ی دوره­ی قاجار است که از اواسط سلطنت فتحعلی شاه تا دهه­های نخست سلطنت ناصر الدین شاه قاجار عهده دار برخی از مشاغل مهم دولتی بوده است. وی جزو اولین دسته از محصلین اعزامی به اروپا بود که در سال 1230 ه . ق به دستور عباس میرزا نایب السلطنه و میرزا بزرگ قائم مقام فراهانی راهی انگلستان شد.

میرزا جعفرخان از سال 1230 تا 1234 ق در انگلستان مشغول تحصیل شد و پس از فراغت از تحصیل در سال 1234 ه . ق به ایران بازگشت و در دارالسلطنه تبریز رحل اقامت افکند و همدم شخصیت­های فکوری چون شاهزاده عباس میرزا، میرزا یحیی قائم مقام و فرزند ایشان میرزا ابوالقاسم، فاضل خان گروسی و میرزا فتحعلی خان نایب الایاله گردید. تا این­که در دومین سال سلطنت ناصرالدین شاه، یعنی سال 1265 قمری، از طرف دولت وقت راهی سرحدات ایران و عثمانی شد  تا کار سترگ و مخاصمه­برانگیز تعیین خطوط سرحدی را بین دو کشور مشخص کند. کتاب حاضر در واقع گزارش میرزا جعفر خان است که برای انجام این مهم، یعنی تعیین خطوط سرحدی بین ایران و عثمانی مأمور بوده و از ربیع الاول 1265 تا اواخر شعبان 1271 ه. ق مرزهای غربی ایران را از مصب شط العرب (اروند رود) تا کوه آرارات قدم به قدم طی کرده و شرح این مأموریت و کلیه­ی مسائل و سوابق مربوط به این سرحد را با دقت و توجه خاصی در گزارش خود مدون ساخته است. رساله­ی موردبحث علاوه بر این­که حاوی شرح مذاکرات و دلایل حقانیت دولت ایران در قبال ادعاهای ناصواب دولت عثمانی است، راجع به سرحدات غربی و ایلات و طوایف ساکن در آن حدود نیز اطلاعات ذی­قیمتی را متضمن است.

2ـ سیاحت­نامه­ی مسیو چریکف: ترجمه­ی آبکار مسیحی، به کوشش علی­اصغر عمران، تهران، امیرکبیر 1379. یکی از کتاب­های مفید و مستند برای بررسی مناسبات سیاسی ایران و عثمانی در دوره­ی قاجار، سیاحت­نامه­ی مسیو چریکف روسی است. پس از مبادله­ی معاهده ارزنه الروم دوم، مقرر شد که از طرف دولتین ایران و عثمانی و هم­چنین انگلستان و روسیه، نمایندگانی جهت تحدید حدود عازم سرحدات شوند. نماینده­ی دولت روسیه در مذاکرات مربوط به تعیین حدود، مسیو چریکف بود. وی به مدت چهار سال یعنی از 1847 تا 1852 کمیسر و رئیس کمیسیون تحدید حدود ایران و عثمانی بوده است. چریکف به بخش­های عمده­ای از جنوب غربی و شمال غربی ایران مسافرت کرد و اطلاعات ارزنده­ای را از وضعیت مرزها و شهرهای آن دوره جمع­آوری و ارائه نمود. کتاب وی اگرچه با هدف مردم­شناسی و توجه بر آداب و سنن مردم نواحی مزبور نگاشته نشده است،  با این حال حاوی نکات مردم­شناختی ارزشمندی است. نکته­ی درخور توجه در این سیاحت­نامه آن است که چریکف به هر جا که عزیمت کرده، موقعیت سوق­الجیشی آن منطقه و این­که چه قشونی و با چه تجهیزاتی قادرند از آن عبور نمایند، بیان کرده است که احتمالاً این امر ناشی از روحیه­ی نظامی­گری او و یا تهیه­ی گزارش برای مراکز نظامی کشور روسیه بوده است.

3ـ اسناد و مکاتبات تاریخی ایران (قاجاریه)، محمدرضا نصیری، 4 ج، تهران، انتشارات کیهان، ج اول 1366، ج دوم 1368، ج سوم 1371.

کتاب حاضر اثر محققانه­ی استاد فاضل آقای دکتر محمدرضا نصیری است. در این اثر چهار جلدی تعداد کثیری از اسناد و مدارک مربوط به ایران در بایگانی­های کشور ترکیه که تا قبل از این مهم، پژوهشی مدون و علمی پیرامون آن­ها نشده بود مورد بررسی قرار گرفته است.

همان­طور که نویسنده اشاره دارد مآخذ اصلی کتاب، بایگانی نخست­وزیری (صدارت) دولت عثمانی بوده است. علاوه بر بایگانی نخست­وزیری، ایشان از اسناد موجود در توپقاپی­سرای و نیز بایگانی وزارت خارجه ایران سود برده است. در جلد اول کتاب، اسناد مربوط به دو کشور ایران و عثمانی در بین سال­های 1238ـ1209 هـق همراه با توضیحاتی در پاورقی درج شده است. نویسنده قبل از پرداختن به اسناد دو کشور، مقدمه­ای درخصوص روابط سیاسی دو کشور بیان داشته است. جلد دوم کتاب حاوی اسنادی است که در حد فاصل سال­های 1239 تا 1363 هـق یعنی تاریخ عقد قرارداد ارزنه اروم دوم صادر شده است. در این اسناد به مسائل مهم مرزی، سرکشی ایلات و عشایر، تجاوز سپاه عثمانی به قلمرو ایران، نامه­های متبادله بین صاحب­منصبان حکومتی در خصوص مسائل مختلف از جمله رفت و آمد اتباع دو کشور به خاک همدیگر و از این قبیل اشاره گردیده است. جلد سوم کتاب اختصاص به بررسی اسناد و مکاتبات دو کشور در حد فاصل سالهای 1264 تا 1307 هـق دارد.

نویسنده به مانند جلدهای اول و دوم کتاب، مقدمه کوتاه و مفیدی را در خصوص مناسبات سیاسی دو کشور بیان داشته و سپس اسنادی را که بین دولتمردان دو کشور صادر گردیده ارائه نموده است. در جلد سوم اسناد مهمی چون نامه سلطان عبد المجید عثمانی به ناصر الدین شاه در مورد تعیین احمد وفیق افندی به سفارت ایران، نامه میرزا آقاخان نوری به حیدر افندی پیرامون کارشکنی و شیطنت­های ایل جاف و نیز شورش شیخ عبیدالله نقشبندی از سران کرد و... آورده شده است.

جلد چهارم کتاب که در واقع آخرین جلد از مجلدات چهارگانه کتاب اسناد و مکاتبات تاریخی ایران (قاجاریه) است در بر گیرنده اسنادی است که پس از تاسیس حکومت مشروطه در ایران، بین دولتمردان ایران و عثمانی رد و بدل شده و هم چنین حاوی یکسری اسناد داخلی است که در خود ایران از طرف صدر اعظم یا سایر مقامات بلند پایه حکومتی به کارگزاران زیر دست صادر شده است.

گزیده اسناد ایران و عثمانی  5جلد، تهران، واحد نشر اسناد دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، 70و1369.

کتاب مورد نظر در پنج جلد به طبع رسیده است. جلد اول آن عمدتاً حاوی اسنادی از سال 1211 تا 1270 هـق، است. در جلد اول 179 سند تاریخی در خصوص مناسبات سیاسی دو کشور ایران و عثمانی ارائه گردیده است. مطالب جلد اول در شش فصل تدوین گردیده است. فصل سوم که در بردارنده اسناد مهمی در خصوص امور سرحدی، سابقه تاریخی و مسئله محمره و قراردادهای منعقده بین دو کشور است و نیز فصل چهارم که حاوی اسنادی در مورد مذاکرات ارزنه الروم و اسناد سرحدی کردستان و آذربایجان است به نظر می رسد که نسبت به سایر فصول مهم تر باشند.

جلد دوم مشتمل بر اسناد مربوط به سالهای 1271 تا 1313 ه. ق است که مربوط به دوره ناصری است و حاوی 210 سند می باشد. جلد حاضر در چهار فصل و یک ضمیمه تهیه و تدوین شده است از اسناد قابل ذکر جلد مذکور می توان به اسنادی که پیرامون عشایر  مرزی و تجاوزات آنها بین دو کشور صادر گردیده اشاره کرد.

جلد سوم مشتمل بر 222 سند تاریخی گرانبها و سودمند است، که در پنج فصل تدوین شده است. از اسناد قابل توجه  این جلد می­توان به اسناد مختلف مدنی، حقوقی و اقتصادی اتباع دولتین نظیر تذکره، تابعیت و تغییر تابعیت، تجارت، مالکیت، ازدواج و... اشاره کرد.

جلد چهارم، شامل 217 سند تاریخی است که بین فاصله­ی زمانی 1313 تا 1324 هـق صادر شده. از اسناد مهم این جلد می­توان به اسنادی در مورد مناطق متنازع  نظیر قطور، وزنه، لاهیجان، پسوه و... اشاره کرد.

جلد پنجم که واپسین جلد این کتاب است، دربرگیرنده­ی اسنادی است که با استقرار حکومت مشروطه در ایران در سال 1324 ه.ق / 1285 ه. ش بین ایران و عثمانی رد و بدل شده است.

4ـ رساله­ی حدود لایحه سی (تحدید حدود)، درویش پاشا، استانبول، 1287 ه.ق درویش پاشا نماینده­ی دولت عثمانی در کمیسیون تحدید حدود بوده و این رساله را با همکاری خورشید­پاشا به زبان ترکی عثمانی و در 123 بند تألیف کرده است. گرچه این رساله بسیار جانبدارانه نوشته شده، باز اهمیت زیادی دارد و می­باید با رساله­ی تحقیقات سرحدیه میرزا جعفرخان مشیرالدوله و به صورت تطبیقی مطالعه شود.

در رساله مذکور مطالب زیادی در خصوص مناطق سر حدی به ویژه مناطقی که مورد اختلاف در کشور بوده نظیر سلیمانیه، زهاب، صومای،برادوست و... و نیز ایلات و عشایر سرحدی چون  بلباس، جلالی،سیبکی، حیدرانلو که عمدتاً کرد زبان بوده و هم چنین برخی از ایلات عرب زبان نظیر بنی کعب و بنی لام و... بیان شده است. در کتاب حاضر درویش پاشا نماینده سمج عثمانی سعی نموده است تا با تحریف مسائل و حوادث، حقایق را وارونه جلوه دهد، از این رو همانطوریکه اشاره شد در مطالعه کتاب مورد بحث می باید بسیار دقیق بوده و جانب احتیاط را رعایت نمود.

5ـ تاریخ جودت پاشا، احمد جودت پاشا، جودت پاشا کتاب حاضر را در دوازده جلد تألیف کرده است و گفته شده است برای تالی آن متحمل سی سال زحمت شده است. در برخی از مجلدات آن به ویژه جلد یازدهم، مطالب مهمی پیرامون برخوردهای مرزی ایران و عثمانی در دوره­ی سلطنت فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار و عقد معاهده ارزنه الروم اول به سال 1238 ه.ق و اختلافات دو کشور  ایران و عثمانی در خصوص ایلات و عشایر سرحدی به ویژه ایلات حیدرانلو و سیبکی، که فصلی از معاهده ارزته الروم اول اختصاص به آن­ها دارد، آمده است. برخی از اصحاب قلم، جودت پاشا را در تاریخ­نگاری با آدولف تی­یر فرانسوی ( 1877 ـ1798 م ) قابل مقایسه دانسته­اند. با توجه به این­که جودت پاشا از مورخین و ادبای امپراطوری عثمانی بوده است، احتمالاً به­عمد یا بنا به ملاحظات سیاسی، برخی  از حقایق را تخریب کرده است. به همین جهت در مطالعه آن نیز باید محتاط بود. شایان ذکر است جودت پاشا با همکاری فؤاد پاشا یک دستور زبان ترکی، تحت عنوان (قواعد عثمانیه) تألیف نمود که این کتاب همراه با کتاب 12 جلدی ایشان به همت انجمن دانش در استانبول به چاپ رسیده است.

6ـ یادبودهای سفارت استانبول، خان ملک ساسانی، تهران، انتشارات بابک، 1354 مؤلف مطالب کتاب حاضر را با ذکر مسافرت محمدعلی شاه قاجار و احمدشاه به استانبول آغاز کرده است. سپس به وضعیت ایرانیان مقیم عثمانی و جایگاه ادبیات و موسیقی در عثمانی پرداخته است. مهم­ترین بخش کتاب مربوط به سفرای ایران در کشور عثمانی است. مؤلف با ذکر تاریخ شروع سفارت و خاتمه هریک، اهم حوادثی را که در ایام  سفارت ایشان در خارج و به­ویژه کشور عثمانی رخ داده، بیان کرده است. میرزاجعفر خان مشیرالدوله، حاج میرزاحسین خان سپهسالار، حاجی محسن خان معین­الملک (مشیرالدوله)، محمودخان علاء­الملک و تنی چند، از جمله این سفرا هستند.  

 7ـ امیرکبیر و ایران، فریدون آدمیت، تهران، انتشارات خوارزمی، 1378. کتاب مورد بحث از آثار بسیار گران­سنگ است که نزدیک به ده بار تجدید چاپ شده است. آدمیت کتاب خود را با بیان پیشینه­ی خانوادگی میرزاتقی خان، دوره­ی جوانی و خدمات دیوانی او آغاز کرده و سپس به مأموریت­های سیاسی مشارالیه که در جریان قتل گریبایدوف روسی صورت گرفت، پرداخته است. مهم­ترین بخش کتاب مربوط به جلسات کنفرانس ارزروم است که میرزا تقی خان به نمایندگی از طرف محمدشاه قاجار برای بررسی و حل اختلافات مرزی و ارضی و مسائل جنبی آن راهی عثمانی شده بود. در بخش مورد بحث، نویسنده ابتدا به تحلیل کلی از روابط ایران و عثمانی پرداخته و سپس با تفصیل بیشتر آن­چه را که در کنفرانس ارزروم گذشته، بیان داشته است. تباین سیاست میرزا تقی خان با حاج میرزا آقاسی در سیاست خارجی، به­ویژه روابط بین ایران و عثمانی، عقد قرارداد ارزنه الروم، همدستی نمایندگان روس وانگلیس درخصوص ایضاحات اربعه، تجدیدنظر در عهدنامه ارزنه الروم و نقش میرزا محمدعلی خان در مورد پذیرش خودسرانه  ایضاحات اربعه که تبعات زیان­باری برای دولت وقت ایران در پی داشت، از جمله مواردی است که فریدون آدمیت موشکافانه و با دیدی علمی به بررسی آن­ها پرداخته است. کتاب حاضر به­ویژه در مورد کنفرانس ارزروم و تلاش­های بی­وقفه­ی میرزاتقی خان در اثبات مواضع برحق ایران و بطلان نظرات و ادعاهای واهی دولت عثمانی در خصوص برخی از مناطق مرزی ایران، کتاب منحصربه­فردی است و هیچ کتابی قابل قیاس با کتاب آدمیت نیست.

8ـ تاریخ روابط سیاسی ایران ودولت عثمانی یاجلد دوم سپهسالاراعظم: محمود فرهاد معتمد، تهران، ابن سینا، 1336، کتاب در مورد مناسبات سیاسی ایران و عثمانی در سه سال آخر دوره­ی زمامداری میرزا حسین خان سپهسالار است. در این کتاب مطالبی درخصوص حمله­ی شیخ عبیدالله کرد به بخش­هایی از غرب ایران و نیز بلوک قطور که به موجب ماده شصت عهدنامه برلین در سال 1291 هـق به ایران مسترد شد، بیان گردیده است.

9- NASREDDIN SAH ZAMANINDA OSMANLIـ IRAN MUNASEBETLERI (1848ـ1896), MOHAMMAD REZA NASIRI, A thesis submitted Degree of Doctor of history in the Istanbul university in 1977 Printed by Tokyo, Japan.

رساله­ی حاضر، پایان­نامه­ی دکتری محمدرضا نصیری است که در دانشگاه استانبول در یک مقدمه و هفت فصل به زبان ترکی استانبولی به سامان رسیده است. نویسنده در مقدمه­ی رساله، مطالب مهمی در خصوص مناسبات سیاسی ایران و عثمانی قبل از دوره ناصرالدین شاه قاجار بیان کرده و آنگاه در فصل اول در خصوص اختلافات مرزی و ارضی در کشور ایران و عثمانی و تشکیل کمیسیون­های مختلف از جمله کمیسیون محمره، زهاب، استانبول و... که به منظور حل و فصل اختلافات موجود تشکیل شده بودند و نیز معاهده برلین و استرداد آن به ایران بر اساس ماده 60 آن بحث نموده است. در فصل دوم رساله، در مورد سفارت احمد وفیق افندی در ایران و تمهیدات دو دولت برای رفع مشکلات موجود مابین دو کشور بحث شده است. در فصل­های سوم و چهارم مطالبی در خصوص منازعات بین ایران و انگلیس بر سر مسأله­ی هرات و سفر میرزا فرخ خان به استانبول و پیشنهادهای هشت­گانه احمد وفیق افندی در خصوص دولت ایران و اتباع آن کشور و مواردی از این قبیل بیان گردیده. در فصل پنجم و ششم نیز تبعید شاهزاده عباس میرزا ملک­آرا به کشور عثمانی و اقامت وی در شهر اسلامبول و انجام گفت­وگوهایی بین مرحمت پاشا و عباس میرزا ملک آرا و شورش شیخ عبیدالله کرد و تلاش وی برای تشکیل دولت مستقل کرد و چندین مسأله­ی دیگر بررسی شده است و سرانجام نویسنده فصل هفتم را، که واپسین فصل است، با بیان مطالبی در خصوص دیدار ناصرالدین شاه از بغداد و استانبول و زیارت عتبات عالیات و نتایج ناشی از این سیاحت­ها و مواردی از این قبیل به پایان برده است.

10ـ مسائل مرزی ایران و عراق و تاثیر آن در مناسبات دو کشور: دکتر آذرمیدخت  مشایخ فریدنی، چ اول، تهران، امیر کبیر، 1369

کتاب حاضر رساله­ی دکتری خانم آذرمیدخت مشایخ فریدنی است که در سال 1363 شمسی به راهنمایی استادانی چون دکتر باستانی پاریزی، دکتر احسان اشراقی، دکتر عبدالکریم گلشنی و دکتر منصوره اتحادیه به نگارش در آمده است. رساله در یک مقدمه، پنج فصل و ضمائم به سامان رسیده است. در مقدمه، نویسنده ضمن اشاره به ارتباط دیرینه­ای بین اقوام ایرانی و ساکنان بین النهرین برقرار بوده به مهم­ترین عوامل، که به­ویژه پس از برقراری حکومت صفویان در ایران باعث ایجاد تنش بین ایران و عثمانی می­شده است، پرداخته و وجود عشایر مرزی، مهاجرت و توطن قشری از ایرانیان شیعه­مذهب در عتبات عالیات و عدم تسامح دولت­مردان عثمانی در قبال ایشان و تمرکز تعلیمات تشیع و پرورش مجتهدین علمای مذهب اثنی­عشری در عتبات و بالاخره اختلافات مرزی و سیاست­های دو دولت استعماری وقت، یعنی انگلستان و روسیه در دامن زدن به این اختلافات را از جمله عوامل بروز اختلافات و منازعه بین دو کشوردانسته است.

در فصل اول قراردادهای ارزنه روم اول و دوم به تفصیل بررسی شده و به توافقات دو کشور، درپی تشکیل جلسات متعدد در کنفرانس ارزنه روم، نیز اشاراتی شده است. در ادامه، به مسأله­ی ایضاحات اربعه و اعتراضات دولت عثمانی به بندهایی از معاهده ارزروم دوم پرداخته است.

در فصل دوم، برگزاری کمیسیون­های تحدید حدود و قراردادهای مرزی 1264 تا 1332 ه/ 1848ـ1914 م بحث شده و در خلال آن به تحریک قبایل کرد از جانب دولت عثمانی که برای بر هم زدن امنیت نسبی مرزها صورت می­گرفت، نیز اشاراتی شده است.

در فصل سوم مناسبات دو کشور پس از زوال امپراطوری عثمانی که با تأسیس کشور مستقل عراق وارد مرحله نوینی شد، انقلاب 1920 عراق و پیامدهای آن، سیاست خشن دولت تازه تأسیس عراق درخصوص علمای شیعی و تبعید ایشان به ایران، که به قول مهدی قلی خان هدایت (خاطرات و خطرات، چ سوم، 1361، ص 358)، شوری در سرها و غوغایی در ایران به پا کرد، بررسی شده است.

فصل چهارم کتاب به بررسی مناسبات ایران و عراق در حد فاصل بین جنگ بین الملل اول و دوم اختصاص یافته است. اختلاف دو کشور در خصوص شط­العرب و نادیده گرفتن حقوق ایران در مورد رودخانه­ی مزبور از جانب دولت عراق و ارجاع اختلاف بین دو کشور  به جامعه­ی ملل، از مطالبی است که نویسنده چند صفحه­ای را به نقد و بررسی آن اختصاص داده است.

فصل پنجم که واپسین فصل کتاب است با عقد پیمان سعدآباد سال 17 تیر 1316 که بین چهار کشور ایران، عراق، ترکیه و افغانستان انجام گرفت آغاز و با عقد پیمان بغداد که عراق نیز در اثر تشویق و حمایت­های ایالت متحده امریکا وارد آن شد، به پایان می­رسد.

نویسنده در صفحات واپسین کتاب خود، یعنی در بخش ضمائم، عهدنامه­های منعقد بین ایران و عثمانی را از دوره­ی صفویه تا دوره­ی پهلوی و انعقاد قرارداد الجزیره به سال 1975 گنجانده است.

11ـ سفارت نافرجام ملا محمد شیروانی: دکتر کلانتری، یحیی نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی در دانشگاه تبریز ص31 ش 128 129 1362 شمسی. این مقاله یکی از باارزش­ترین مقاله­هایی است که به قلم استاد گروه تاریخ دانشگاه تبریز، دکتر یحیی کلانتری به نگارش درآمده است. ملاشریف شیروانی به­عنوان نماینده از سوی فتحعلی شاه قاجار عازم استانبول شد. واهمه دولت ایران از کشته شدن گریبایدوف روسی در سال 1244 ه.ق دولت وقت ایران را بر آن داشت تا با اعزام ملاشریف شیروانی، مقدمات انعقاد یک قرارداد نظامی را با دولت عثمانی فراهم سازد. پس از مذاکرات انجام گرفته، معاهده­ای بین ملا شریف شیروانی و پرتو افندی، رئیس­الکتاب دولت عثمانی منعقد  شد. این قرارداد شامل یک مقدمه، سه ماده و یک خاتمه است. به گمان نویسنده معلوم نیست که سواد معاهده­نامه به ایران رسیده است یا نه. به احتمال زیاد به دلیل آشوب در ایالات شرقی امپراطوری عثمانی، امکان ارتباط بسیار کم بوده است. در کل سفارت ملا شریف به عثمانی، سفارت نافرجامی بود.  

12ـ ایران و عثمانی در آستانه قرن بیستم، رحیم رئیس نیا، 2 ج، چ اول، تهران، نشرمبنا، 1385. گرچه کتاب مورد بحث بیشتر در خصوص مناسبات فکری بین دو کشور ایران و عثمانی است تا مناسبات سیاسی یا اقتصادی، با این حال نظر به اشتمال بر حوادث و مباحث مهمی که زمینه­ساز تحولات فکری و در نهایت پیروزی جنبش مشروطه­خواهی دو کشور همجوار شد، اهمیت به­سزائی دارد. نویسنده کتاب دو جلدی خود را با یک مقدمه کوتاه آغاز کرده و پس از اشاره به پیشینه­ی طولانی مناسبات دو کشور و وجود برخی همانندی­ها بین ایران و ترکیه، که پس از فروپاشی امپراطوری عثمانی، از پیکره­ی آن جدا شد، وارد فصول کتاب می­شود. در فصل­های مختلف، مطالب درخوری در مورد نفوذ و تأثیرات مدنیت غرب در تحولات سیاسی و فکری و... دو کشور بیان شده است. در جلد اول نویسنده بیشتر در مورد اندیشه­ی سیاسی متفکران فکور و نقادی چون طالبوف، میرزا یوسف خان مستشارالدوله، میرزا صادق خان مستشارالدوله، میرزا حبیب اصفهانی و شیخ احمد روحی و شیخ الرئیس قاجار و امثالهم بحث کرده و در جلد دوم نیز از جریانات مهمی چون قیام پاترونا خلیل، اصلاحات محمود دوم، واقعه کوللی و اندیش­مردان برجسته­ای چون مدحت پاشاء، کمال ابوالضیاء توفیق و... یاد کرده است. بخش پایانی کتاب نوشته­ی جداگانه­ای از ارنست ادموند سون رامسائور است که رساله­ی دکتری مشارالیه بوده و تحت عنوان «ترکان جوان» به زمینه­های پیدایش انقلاب 1908 در عثمانی پرداخته است.

13ـ ریشه­های تاریخی اختلافات ایران و عراق، منوچهر پارسا دوست، چ دوم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1369. کتاب حاضر در دو بخش به نگارش در آمده است بخش اول در چهار فصل، متضمن اطلاعات ذی­قیمتی در خصوص مناسبات ایران و عثمانی از تأسیس سلسله­ی صفویه تا انقراض سلسله­ی قاجار است و بخش دوم نیز با شش فصل، به روابط دو کشور از آغاز حکومت رضاشاه تا قرارداد الجزایر به سال 1275 م پرداخته است.


ماه نامه تاریخ و جغرافیا. اسفند1388.شماره130.صفحه 119


 
تعداد بازدید: 10801


نظر شما

 
نام:
ایمیل:
نظر:
 

اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراقی- 91

شما نمی‌دانید آن پسرک چه کرد و در مقابل آن ده نفر کماندوی ما چه حرکتی کرد ـ با اینکه تنها و غریب بود. برایتان گفتم که آن سرباز بیچاره به طرف پسرک نشانه رفت. پسرک دیگر گریه نمی‌کرد. او مردانه ایستاده بود و با چشمان باز به لوله تفنگی که به طرفش نشانه رفته بود نگاه می‌کرد. پس از لحظه‌ای سکوت صدای رگبار در بیابان طنین انداخت و گرد و خاک زیادی در اطراف پسرک به هوا برخاست. من به دقت ناظر این صحنه بودم. وقتی گرد و غبار فرو نشست پسرک هنوز سرپا ایستاده، خیره نگاه می‌کرد. از تعجب و حیرت کم مانده بود قلبم از کار بایستد. چطور چنین چیزی ممکن بود. پسرک ایستاده بود و با چشمان روشن و درشتش نگاه می‌کرد.