مؤلفه‌های تأثیرگذار بر تدوین آثار تاریخ شفاهی ایران

ابوالفضل حسن‌آبادی*

25 آبان 1394

تدوین در تاریخ شفاهی به عنوان یکی از مهمترین راه‌های انتشار مصاحبه‌ها و انتشار اطلاعات به شمار می‌رود. بررسی کتاب‌های نگارش یافته در زمینه تاریخ شفاهی نشان می‌دهد تاکنون آثار زیادی دربارۀ چگونگی انجام تاریخ شفاهی و استانداردهای کاری آن در دنیا تألیف شده است، اما در حوزه چگونگی تدوین در تاریخ شفاهی اثر عمده‌ای به چاپ نرسیده است و تنها کتاب پیاده‌سازی و ویرایش تاریخ شفاهی[1] به طور مختصر به این مبحث پرداخته است. سؤال اینجاست که چرا علی‌رغم نگارش چندین کتاب در زمینه مبانی و انجام تاریخ شفاهی و حتی مطالعات میان رشته‌ای و تحقیقات کیفی، به این حوزه مهم کمتر توجه شده است؟ آیا وحدت نظر در چگونگی تدوین وجود ندارد؟ آیا گسترده بودن زمینه استفاده از تاریخ شفاهی باعث عدم علاقمندی در تدوین استانداردها شده است؟ آیا امکان تدوین استانداردهای تدوین در تاریخ شفاهی وجود دارد؟

بررسی کارکرد مراکز تاریخ شفاهی در زمینه تدوین و نگارش کتاب در سه دهه اخیر نشان می‌دهد که عواملی مانند اهداف و سیاستگذاری ها، مقتضیات زمان و سلیقه مصاحبه‌گران و تدوین‌کنندگان بر شکل و نوع تدوین اثر مستقیم داشته است.

 از مؤلفه‌های مؤثر بر تدوین در تاریخ شفاهی می‌توان به خواست‌ها و سلیقه‌های مؤسسات و افراد اشاره نمود. نیّت‌مندی در تدوین به اهداف مؤسسات تاریخ شفاهی، سیاست‌گذاری‌های سیاسی، انتخاب شیوه خاص مصاحبه و تعیین خط‌مشی چاپ و انتشار و در نهایت انتخاب تدوینگران خاص و نیت افراد در تدوین، به ویژه دربارۀ افراد یا مؤسسات غیردولتی که با هزینه شخصی خود اقدام به انتشار کتاب‌های تاریخ شفاهی می‌کنند، باز می‌گردد.

علاوه بر مؤلفه نیّت‌مندی فردی و اداری در تدوین، نوع مصاحبه و شیوه انجام کار نیز بر خروجی‌ها تأثیر مستقیم دارند. مصاحبه آزاد و یا مقید، مصاحبه‌های فردی و پروژه‌ای و شیوه طرح سؤالات در شکل خروجی‌های احتمالی مؤثر است.

از عوامل مؤثر بر تدوین که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند مسأله انتخاب مؤلف کتاب تاریخ شفاهی است.آیا مصاحبه‌گر باید تاریخ شفاهی را تدوین نماید یا تدوینگر حرفه‌ای؟ میزان تعهد مصاحبه‌گر در تکمیل اطلاعات چه مقدار است؟ آیا یک مصاحبه‌گر در تاریخ شفاهی باید به فکر تدوین آن برای آینده باشد؟ خواست‌ها و تفکرات مصاحبه‌کننده چه تأثیری بر تدوین تاریخ شفاهی در آینده دارد؟ علاوه بر آن، انتخاب تدوینگر غیر از مصاحبه‌شونده خود از اختلافات در تدوین تاریخ شفاهی است. مباحثی مانند تدوینگر بومی و غیر بومی، تدوینگر نظامی و غیر نظامی، تدوینگر متخصص در شکل و شیوه کار مؤثر است.

بررسی کتاب‌های تاریخ شفاهی نشان می‌دهد برخی از آنها از مشکلاتی مانند مستندسازی ضعیف، ساختار روایی محض، مقدمۀ ابتدایی و ناقص و اطلاعات کم درباره نحوه کار، شیوه مصاحبه و پژوهش، و روش تدوین رنج می برند. واقعیت این است که در فضای فعلی تاریخ شفاهی، در کتاب‌های تدوین‌شده، هنوز بر سر مسائلی مانند سؤال‌نگاری، سال‌نگاری، موضوع‌نگاری، بازنویسی، تغییرات جزئی و یا تغییرات کلی، ادبی‌نگاری و متن‌نگاری تاریخی، واقعیت‌نگاری و حقیقت‌نگاری، ساده‌نویسی، تبلیغی‌نگاری، سجع‌نویسی، سطح درگیر شدن در احساسات، مصداق‌نگاری، مفهوم‌نگاری، ریزنگری، باورپذیری در تدوین تاریخ شفاهی، اخلاق در تدوین، ویراستاری و تغییرات نکات مشترک قابل اتکای اندکی دیده می‌شود.

با توجه به گذشت بیش از سه دهه از شکل‌گیری تاریخ شفاهی ایران و تدوین کتاب‌های متعدد بر اساس مصاحبه‌های تاریخ شفاهی، وجود تدوینگران با تجربه، نگارش کتاب‌های پایه در زمینه انجام تاریخ شفاهی و برگزاری نشست‌های تخصصی در این زمینه -که تنها یکی از آنها به تدوین در تاریخ شفاهی اختصاص یافته است- و با توجه به اهمیت تاریخ شفاهی به عنوان ابزار مهم در انتقال فرهنگ انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، تعیین استانداردهایی برای تدوین در نحوه نگارش یک ضرورت است. با آنکه دامنه استفاده از تاریخ شفاهی گسترده است، اما نیازمند تدوین استانداردهای حداقلی با استفاده از تجارب تدوینگران و متخصصان تاریخ شفاهی است تا جلوی ولنگاری محتوایی فعلی در تدوین کتاب‌ها گرفته شود.