تاریخ شفاهی؛ علم یا روش

علم را کوشش نظام‌مند با هدف رسیدن به نتایج قابل تجزیه و تحلیل و اندازه‌گیری می‌دانند و تاریخ را علم بررسی رویدادهای گذشته می‌خوانند. پرسش این است که تاریخ شفاهی که نسبتی عمیق با تاریخ دارد، از جنس علم است یا روشی پژوهشی ذیل علم تاریخ! برای رسیدن به پاسخ، بهتر است نگاهی به پیشینه تاریخ شفاهی انداخته شود. تاریخ شفاهی از دستاوردهای جدید پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی رویدادهای گذشته بر اساس نگاه، شنیده‌ و عملکرد شاهدان و افراد مرتبط می‌پردازد.

تبعات استفاده غلط از عنوانِ تاریخ شفاهی

اینکه خاطرات و مطالبی درباره یک شهید یا فرد خاص را در قالب کتابی منتشر کنند و نام آن را «تاریخ شفاهی شهید...» بگذارند، اگرچه کاری محترم و قابل ستایش است؛ اما تاریخ شفاهیِ آن فرد نیست. اساساً یک کتاب، حتی اگر از نظر محتوایی غنی و به لحاظ حرفه‌ای وضعیت مطلوبی هم داشته باشد، به تنهایی نمی‌تواند تاریخ شفاهیِ آن فرد به شمار آید.

کدام گزینه اولویت دارد؟

متن همراه با پرسش یا بدون پرسش

تاریخ شفاهی، همان‌گونه که بارها بیان شده است، حاصل گفت‌وگوی مسئله‌محور و هدف‌مند میان دو فرد است که یکی در مقام پرسش‌ و دیگری در مقام پاسخ است. گاهی این سؤال مطرح است که متنِ برآمده از مصاحبه تاریخ شفاهی، باید در نهایتِ وفاداری به ساختار اولیه تنظیم و منتشر شود یا امکان برخی تغییرات مانند حذف سؤالات هست؟ پیش از پاسخ به این سوال بیان مقدمه‌ای ضروریست. تاریخ شفاهی مانند کتاب‌های قدیمی تاریخ، خطابی نیست که مطالبی را سلسله‌وار بیان کند و به نیازهای مخاطب و تأثیر متن بر ذهن و روان او توجه نداشته باشد.

بهاریه

دفتری و حالی دگر

بهار، آرام و روح‌انگیز، بر بستر نوروز و همراه ماه رمضان از راه رسید. در واقع زمین و آسمان، با نوایی مشترک، آهنگ شادی سر داده‌اند؛ دفتری جدید گشوده‌اند و حالی دگر به ارمغان آورده‌اند. نوبهار است در آن کوش که خوش‌دل باشی! خوش‌دلی را اهل لغت به نشاط، شادمانی، سرور، پاکدلی و پاک‌نیتی معنا کرده‌اند.

یادداشت

تاریخ شفاهی دولت؛ اهمیت و کارکرد

دولت (state) را در علم سیاست، دستگاه اصلی و متمرکز قدرت می‌دانند و بسیاری از نویسندگان، مفاهیم «دولت» و «حکومت» را در معنای واحد به کار می‌برند. صرف نظر از تعاریف متنوع و رایج درباره این پدیده که بعضاً دیوان‌سالاری یا بوروکراسی هم خوانده می‌شود، با نگاهی اجمالی به تاریخ می‌توان گفت جامعه ایرانی از اواسط دوره قاجار با مفهوم دولت به شکل مدرن آشنا و با جنبش مشروطه، دولت مدرن را تجربه کرد. از آن پس، رفته‌رفته ساختار دولت گسترش و رشد چشمگیری یافت و عملاً تمام شئون اداره کشور، ذیل نهاد دولت تعریف شد.

آیا تاریخ شفاهی از جنس هنر است؟

یکی از پرسش‌های پیشِ روی محققان در طول زمان این بوده که آیا تاریخ، علم است یا پدیده‌ای از جنس هنر؟ پرسشی که پاسخ‌های فلسفی مختلفی برای آن مطرح است. استاد مطهری در طرح این پرسش می‌گوید: «کتاب‌های تاریخ دو عیب دارند. یکی اینکه اکثر مورّخین اجیر قدرت‌های وقت بودند، در نتیجه تاریخ را به نفع آن‌ها نوشته‌اند. دوم اینکه مورّخین دچار یک تعصب ملی، مذهبی یا هرچیز دیگر بودند که وقایع را مطابق با عقایدشان می‌نوشتند، بدون اینکه دروغ بنویسند.

پیشگیری از حواس‌پرتی در مصاحبه تاریخ شفاهی

یکی از چالش‌های پیش روی پژوهشگران تاریخ شفاهی، حواس پرتی (distractibility) و عدم تمرکز کافی از سوی مصاحبه‌شونده است. این وضعیت که گاهی همراه با توجه به مسائل و موضوعات غیر مرتبط است، نه تنها موجب ضعف روایت می‌شود که به موقعیت راوی نزد مصاحبه‌گر و بهره‌برداران از مصاحبه هم آسیب می‌زند. برای حل این مشکل یا کاهش آسیب‌های ناشی از آن چه اقداماتی را باید در دستور کار قرار داد؟

حریم خصوصی و ظرائف آن در تاریخ شفاهی

حفظ حریم خصوصی (Privacy) در فرآیند ضبط و انتشار خاطرات، مسئله‌ای است که در سال‌های اخیر با گسترش فعالیت افراد و گروه‌های خاطره‌نگار، مورد توجه فعالان این حوزه و علاقه‌مندان مباحث حقوقی قرار گرفته است. مصاحبه‌های تاریخ شفاهی در بردارنده روابط نزدیک و شخصی میان مصاحبه‌گران، راویان و حامیان سازمانی آنهاست. این رابطه برای تمام گروه‌ها مهم است. مصاحبه‌کنندگان نسبت به افرادی که به آن‌ها اجازه داده‌اند از نگرش‌ها و احساسات آن‌ها سند و گزارش تهیه کنند، احساس تعهد می‌کنند.

راوی خاطرات جمع‌گرایانه و بدور از تنش‌های سیاسی بی‌فایده

سید محمود دعایی چهره آرام و متین و متواضعِ عرصه رسانه، در 81 سالگی بعد از چند دهه فعالیت فرهنگی و سیاسی از دنیا رفت. او از سال‌های جوانی و تحصیل در حوزه علمیه قم به نهضت روحانیت پیوست و از میانه‌های دهه 1340 شمسی با هجرت به شهر نجف در زمره نزدیکان امام خمینی قرار گرفت.

بهاریه

فکر، آن باشد که بگشاید رهـی

طبیعت در مسیر کمال و نوجویی، به بهار رسید و آدمی را غرق در امید و نشاط نمود. اهل معنا که چشم بر اغیار می‌بندند و بر معشوق می‌گشایند؛ نظر به حقیقت هستی دارند و جان را از فکرِ تن خالی می‌کنند تا شایستۀ رزق اجــلالی شوند و جهان را فرصتی برای نزدیکی به مطلق وجود می‌بینند. اکنون تلاقی شعبان‌المعظم و رمضان‌المبارک با آغاز سال نو، بهار جسم و جان و ماده و معنا را با هم محقق ساخته است، پس باید از این فرصت نهایت بهره را جست.