حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی-2

انگیزه‌های مادی نباید وارد فضای روایت‌گری شود

گفت‌وگو و تنظیم: مریم اسدی جعفری

02 آبان 1402

در ادامه طرح مسأله حق مالکیت مادی و مالکیت معنوی آثار تاریخ شفاهی و یادداشت میراثی بدون نظام حقوقی، با انتشارات سوره مهر، گفت‌وگو کردیم. خبرنگار سایت تاریخ شفاهی این بار با مدیرمسئول انتشارات فاتحان درباره حقوق مادی و معنوی مصاحبه کرده است:

■

سردار علی ناظری، مدیرمسئول انتشارات فاتحان که حدود 13 سال از فعالیتش در حوزه چاپ کتاب‌های دفاع مقدس می‌گذرد، درباره خط مشی این انتشارات در قبال حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی اظهار داشت: «ما نه تنها ناشریم، بلکه مدیر فرهنگی هم هستیم. سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس سپاه و بسیج 32 استان؛ یعنی حدود 33 انتشارات مستقل این سازمان را مدیریت می‌کنیم و با توجه به اهمیت انعکاس نقش اقشار مختلف جامعه در جنگ، اهمیت کار ما بیش از پیش، خود را نشان می‌دهد و حوزه نشر ما را پیچیده‌تر می‌کند.»

وی با اشاره به همکاری این سازمان، با نویسندگان درون‌‌سازمانی و خارج از سازمان ادامه داد: «از آنجا که ساختار سازمان حفظ آثار، ساختار دولتی است، نوع خاصی از قرارداد را با نویسندگان پیش‌بینی کردیم که همان، بستنِ قراردادِ مستقیم با نویسنده است. ناشران خصوصی یا حرفه‌ای‌تر مثل سوره مهر، علاوه بر پرداخت مبلغ اولیه، درصدی از حاصل فروش کتاب، بر اساس قیمت پشت جلد را هم به نویسنده می‌دهند. یعنی نویسنده را در فروشِ چاپ‌های بعد نیز سهیم می‌کنند و دیدگاهشان این است که این کار، باعث می‌شود نویسنده، انگیزه بیشتری پیدا کند، ولی ما چون یک مجموعه نظامی هستیم، نمی‌توانیم سازمان را به لحاظ حقوقی، بدهکار افراد کنیم؛ پس از این شیوه استفاده نکردیم. یعنی کتاب را از نویسنده می‌خریم و حق و حقوق دیگری به لحاظ مالکیت مالی در قبال اثرش نخواهد داشت. مگر اینکه در جشنواره‌ها عنوانی بیاورد و هدیه‌ای به او تعلق گیرد یا مبلغی در قبال ویراست‌های بعدی کتاب دریافت کند، اما در چاپ‌های بعدی کتاب، نفعی نخواهد داشت. البته به ازای هر بار تجدید چاپ، تعدادی کتاب به نویسنده و راوی می‌دهیم.»

مدیر مسئول فاتحان، در پاسخ به این سؤال که آیا با این نوع از قرارداد، تاکنون با نویسنده یا راوی به چالش برخورده‌اند یا خیر، گفت: «تا این لحظه، با هیچ نویسنده یا راوی به مشکل نخورده‌ایم. راویان مجموعه خاطرات یا آثار تاریخ شفاهی که چند راوی در یک اثر صحبت کرده‌اند، تا به حال مسئله مالی را مطرح نکرده‌اند و فقط خواهان چند نسخه از کتاب بوده‌اند که این کار را انجام داده‌ایم. در مورد نویسندگان هم باید بگویم، وقتی قرارداد را امضا می‌کنند، مالیاتش را می‌پردازند، مرحله به مرحله کار را پیش می‌برند، کار برای ارزیابی ارسال می‌شود، اصلاح می‌خورد و مجدد، کتاب را برای تصحیح، تحویلش می‌دهیم و در مرحله حُسن انجام کار با او تسویه حساب می‌کنیم. پس چه شکایتی ممکن است پیش آید؟ این در حالی است که تمام جنبه‌ها در قرارداد ذکر شده و نویسنده، پای آن را امضا کرده است. این‌ها نشان‌دهنده رضایت آنها از نوع قرارداد است. اگر گلایه‌ای هم داشته باشند، می‌گوییم مگر قرارداد را نخوانده‌اید؟»

ناظری درباره حقوق مالی و معنوی راوی نیز تأکید کرد: «برای مثال کتاب «مهتاب خین» شامل خاطرات سردار شهید حسین همدانی، زمانی منتشر شد که راوی زنده بود و از آن زمان تا پایان حیاتش، به غیر از تعدادی کتاب، چیزی از ما درخواست نکرد. چون این‌ راویان، معتقد بودند که در ادامه رسالت جنگ، خاطراتشان باید به نسل بعد منتقل شود. یا خانم زهرا جلیلی، دختر شهید عبدالله جلیلی از شهدای استان همدان، زندگی پدرش را بر اساس مصاحبه با مادر و هم‌رزمانش نوشت و کتاب «قرار عاشقانه‌ها: خاطرات شهید عبدالله جلیلی» را تحویل ما داد. از او پرسیدیم آیا در قبال کتاب باید هزینه‌ای پرداخت کنیم؟ در پاسخ گفت کتاب، متعلق به پدرم است، پس پولی نمی‌خواهم و فقط چند نسخه از کتاب را به من بدهید. ما هم از 500 نسخه چاپ اول، 100 نسخه و مجدد، 50 نسخه دیگر به او دادیم. حتی راوی کتاب پرفروش «سرباز سال‌های ابری» هر چند وقت یک‌بار تماس می‌گیرد و فقط تعدادی کتاب از ما تحویل می‌گیرد. تا این لحظه، هیچ راوی برای دریافت حق‌الزحمه به ما مراجعه نکرده و فکر می‌کنیم، انگیزه‌های مادی نباید وارد فضای روایت‌گری شود، چون در نهایت، آسیب‌زا خواهد بود.»

این مدیر فرهنگی در تشریح علت آسیب‌زا بودنِ ورود انگیزه‌های مادی به فضای روایت‌گری این‌گونه توضیح داد: «این احتمال وجود دارد که راوی برای ایجاد جذابیت بیشتر و خواندنی‌تر شدنِ کتاب، در بیان خاطراتش اغراق یا فانتزی وارد کند، عیب و ایرادهای کار خودش را کمرنگ یا مسائل مربوط به دیگران را پررنگ‌تر جلوه دهد. وقتی مسائل مادی در میان باشد، حتی روی طرز بیان نیز اثر می‌گذارد. وقتی قرار باشد، درصدی از پشت جلد را به راوی بدهیم، برای فروش بیشتر و کسب پول، شاید به بیان هر چیزی تن دهد. ما معتقدیم راوی نباید وارد فضای مادیات مرتبط با کتاب شود، ولی از آنجا که تلاش‌های راوی هم نباید ضایع شود، حاصل کار خودش را در قالب کتاب می‌بیند و فضای روایت‌گری در مجالس و یادواره‌ها را برای او فراهم می‌کنیم و نسخه‌هایی از کتاب را در اختیارش قرار می‌دهیم.»