سیر خاطره نگاری زنان در دوره قاجار

روز چهارشنبه 7/7/1389 انجمن زنان پژوهشگر تاریخ میزبان علاقمندان به مطالعات و پژوهش های تازه تاریخی بود تا برگی دیگر از تاریخ ورق زده شود و شنیدنی هایی بیان شود تا نقاط تاریک و مبهم روشن شود. خانم سمیه عباسی کارشناس ارشد تاریخ دانشگاه الزهرا، در نشست علمی مهرماه انجمن، بخشی از نتیجه تحقیقات مندرج در پایان نامه اش را با شرکت کنندگان در این نشست به اشتراک گذاشت. تحول خاطره نگاری و جایگاه آن در تاریخ نگاری دوره قاجار عنوان این پایان نامه بود که خانم عباسی، با استفاده از پنج اثر از مجموع 74 اثر بررسی شده در این موضوع، به این سؤال پاسخ گفت: «ویژگی های بارز خاطره نگاری زنان چیست؟»

گزارش کوتاهی از این سخنرانی جهت استفاده علاقه مندان تقدیم می شود:

هم زمان با تأسیس سلسله قاجار، تحولات مهمی در عرصه جهانی شکل گرفت که ایران نیز از آن بی نصیب نماند. جریان خاطره نگاری که در اواسط عصر ناصری شکل گرفت نیز متأثر از این فضاست. «فردیت» و تکیه بر «من فردی»، اساس و مبنای خاطره نگاری است. تحقیق در ارتباط با تحول خاطره نگاری این دوران با مطالعه 74 اثر که بعضی کوتاه و بعضی در چند مجلد بوده اند، انجام شده است. و در مجموع 69 خاطره نگار مرد و 5 خاطره نگار زن مورد بررسی قرار گرفته اند.خاطرات این زنان بین سال های 1297 تا 1380 شمسی به ثبت رسیده است. از 5 اثر موجود، دو اثر در عصر مشروطه و پایان قاجار و سه اثر دیگر در عهد پهلوی اول به چاپ رسیده است و خواننده این سرگذشت نامه ها به نوعی شاهد بازتاب زندگی زنان قاجاری است که در آن ها هم چنین مسائل خصوصی و خانوادگی ذکر شده و به نقش مردان نیز توجه شده است.
پنج زنی که خاطرات خود را به رشته تحریر درآورده اند عبارتند از: سردار مریم بختیاری، تاج السلطنه، مونس الدوله، خدیجه افضل وزیری و مهرماه فرمان فرمائیان. که عمدتا این خاطرات در میان سالی و پس از آن ثبت شده و به صورت روزانه یا سالانه نبوده است و معمولا از زمان نگارش تا انتشار آن نیم فقرنی فاصله وجود دارد. چهار تن از این خاطره نگاران به طبقات مسلط جامعه تعلق داشته اند و تنها خانم خدیجه افضل وزیری متعلق به طبقه متوسط است. از تفاوت های عمده تاریخ نگاری های زنان و مردان این است که زنان برخلاف مردان که بیشتر موضوعات سیاسی را مدنظر داشته اند، به موضوعات فرهنگی و اجتماعی پرداخته اند.
سردار مریم بختیاری که پدرش به دست ظل السلطان در اصفهان کشته شده است، تا حدی به مسائل سیاسی در خاطراتش که با صداقت خاصی نوشته شده، توجه دارد. تاج السلطنة دوازدهمین دختر ناصرالدین شاه متولد 1301ق و متعلق به خاندان شاهی است اما خاطراتش بیش از توجه به حاکمیت و سیاست، مشحون از حوادث زندگی فردی او و تشریح حرم شاهی و اندرونی مظفرالدین شاه است و تنها اشاراتی به شخصیت های سیاسی دارد.
مونس الدوله ندیمه انیس الدوله زن ناصرالدین شاه قاجار، خاطراتش که در مجله زن روز چاپ شده سرشار از داده های فرهنگی مربوط به زندگی زنان قاجاری است.
افضل وزیری فرزند بی بی خانم استرآبادی نیز مقالاتی به جراید دوران خود برای انتشار داده و بعدها خاطراتش توسط فرزندش مهرانگیز ملاح تنظیم و چاپ می شود. مهرماه فرمان فرمائیان نیز در کتاب «زیرنگاه پدر» به شرح زندگی خود و اندرونی پدر و مراسم و آئین های آن دوران و تعلیم و تربیت و عقاید و افکار زنان می پردازد.
دلایل فردی و روانی در خاطره نگاری زنان نقش عمده را داشته و توجه ویژه به زندگی زنان و وضعیت آنان داشته اند اما این مسئله آنان را از نوشتن از مردان بازنداشته هرچند که این مردان عمدتا از محارمشان بوده اند و با این وجود برای پدر، همسر و برادر جایگاه یک سان قائل نبودند و به همان نسبتی که پدر و برادر را تکریم کرده اند و گناهان و عیوبشان را پوشانده اند، نسبت به همسر نگاه منفی داشته اند.