سویه­های تاریخ­نگاری دینی

دکتر فتح­الله مجتبائی؛ دکتر حجت­الله جودکی و دکتر مرتضی نورائی

کتاب ماه: بسم­الله الرحمن الرحیم. امروز وارد موضوعی شده­­ایم که در شمار مباحث سهل و ممتنع است. مبحث تاریخ­نگاری دینی از جمله موضوعاتی است که باید بسیار دقیق و تخصصی در مورد آن بحث کرد؛ از طرف دیگر در این مورد منابع مکتوب بسیار نادر است و نظرورزی نیز در این­باره انجام نگرفته است. البته به صورت جسته و گریخته و پراکنده مطالبی موجود است؛ ولی خاص این موضوع مطلب زیادی دیده نمی­شود. همین تازگی مبحث ایجاب می­کند که در مورد آن صحبت بیشتری داشته باشیم. اگر بتوانیم به­درستی طرح مسأله کنیم، راه را برای پژوهش­های آینده باز کرده­ایم. البته تاریخ­نگاری دینی معمولاً یک خلط مبحث با تاریخ­نگاری دین دارد، که امیدوارم فرصتی باشد و در این جلسه در مورد این مسأله نیز بحث کنیم. ابتدا از استاد گرامی، جناب دکتر مجتبائی خواهش می­کنیم فتح باب فرمایند و در مورد چیستی تاریخ­نگاری دینی، مفهوم تاریخ­نگاری دینی، روش­ها و موضوعات خاص این نوع تاریخ­نگاری توضیحاتی بدهند.

دکتر مجتبائی: بسم­الله الرحمن الرحیم. تاریخ­نگاری دینی موضوعی بسیار مهم است و خط­کشی برای تعیین مرز بین انواع تاریخ­نگاری بسیار دشوار. توجه به انواع تاریخ­نگاری پس از رنسانس و رفورماسیون و یا نهضت اصلاح دینی پیدا شد. پیش از رنسانس، تاریخ به­طور کلی تاریخ دینی بود. تاریخ به معنای امروزی کاملاً تازه است. هرودوت را پدر تاریخ دنیا می­دانند و ظاهر کتاب او نیز تاریخ است، ولی وقتی تاریخ هرودوت را مطالعه می­کنیم، درمی­یابیم از آغاز تا پایان غالباً، تاریخ دیانت مصری­ها و یونانیان و ایرانیان و یا جنگ‌ها و لشکرکشی‌‌های آنان است. یا آثار پلینی و یا پلوتارک و دیگر تاریخ­نگاران و همه­­ی آثار اقوامی که سنت مکتوب داشته­اند مانند هندی­­ها و چینی­ها نیز بیشتر چنین است. در هند شاسترایی هست اثر ناکیه مربوط به قرن سوم پیش از میلاد که مربوط است به تاریخ سلاطین موریا در هند که معاصر بودند با دوران سلطنت جانشینان اسکندر در آسیای مرکزی. این کتاب تماماً تاریخ دینی است. یعنی کیفیات حیات دینی و برخی از آداب و رسوم مردم هند را بیان می­کند. هم­چنین مهابهاراتا که یکی از آثار مهم حماسی و تاریخی هند است، در حقیقت تاریخ دینی است. رامایانا نیز چنین است. ما در ایران باستان سنت تاریخ­نگاری نداشته­ایم و این سنت در ایران پس از اسلام شکل می­گیرد. قبل از اسلام، آثاری که جنبه­ی تاریخی دارند، درون آثار دیگر هستند. مانند بخش­هایی از اوستا، که تاریخ دینی است. نزدیک­ترین اثر به تاریخ، کارنامه­­ی اردشیر بابکان است که در دوره­ی ساسانی تألیف شده و سرتاسر زندگی اردشیر بابکان در این کتاب آمیخته است با آگاهی­ها و معانی دینی و ابعادی از سلطنت که با دین در ارتباط است. کتاب­های دیگری نیز در زبان پهلوی وجود دارد که جنبه­ی تاریخی آن­ها، تاریخ دینی و تاریخ دیانت زردشتی است. مطرح شدن تاریخ به صورت یک علم، با استناد به مدارک و اسناد معتبر و توجه به روابط و علل و تحولات اولین بار در غرب و پس از دوران رنسانس پدید آمد. در این دوره شعب مختلف معرفتی از هم جدا شدند و علم و دین نیز به­تدریج مشمول این  جدایی شدند و به جایی رسید که در قرن هفدهم و هجدهم علم کاملاً از دین جدا و به مقوله­­ی دیگری تبدیل شد. به هرحال تاریخ­نگاری دینی به عنوان یک دیسیپلین آکادمیک و شعبه­ای از علم جدید، پس از رنسانس به تدریج آغاز می­شود و رشد می­یابد. رشته­های دیگری هم که در قرون وسطی و در دیگر نقاط دنیا وجود داشتند و با غلبه تعقل علمی و منطقی مستقل شدند. نجوم و طب و فلسفه و دیگر شاخه­های علمی امروز، در آن روزگار معجون درهم­آمیخته­ای بودند در یک فضای فکری و اعتقادی عام که پس از رنسانس، به­تدریج از یکدیگر جدا شدند. در دنیای اسلام نیز در آغاز چنین بوده است. به عنوان مثال اکثر مباحث در تاریخ طبری با دین ارتباط تنگاتنگی دارند. هرچه از طبری جلوتر می­رویم و مثلاً به مروج الذهبِ مسعودی می­رسیم، به­تدریج تاریخ از دین فاصله می­گیرد. و ابن خلدون پایه­ی بحث تاریخ را بر جامعه بنا می­کند و دین را عاملی می­داند که در جامعه تأثیر می­گذارد و از جامعه تأثیر می­پذیرد. این اولین بار در جهان است که کسی بیرون از دایره­ی دین می­ایستد و به تاریخ می­نگرد و دین را به عنوان پدیده­ای اجتماعی در نظر می­گیرد و بررسی می­کند. مثلاً تواریخ سده­های دوم و سوم هجری بیشتر شرح فتوحات اسلامی است و شرح برخورد اسلام با پیروان ادیان دیگر و جنگ­هایی که در تواریخ مطرح می­شوند یا جنگ­های دینی­اند و یا مورخ به آن­ها رنگ و بوی دینی می­دهد و آن را غزوه می­نامند. چنان­که سلطان محمود غزنوی هنگامی که به هند می­رود. بهانه­ی لشکرکشی خود را، غزو و گسترش اسلام بیان می­کند؛ ولی ما می­بینیم که قصد وی از حمله به هند فتوحات و کسب غنایم است. از طرفی می­بینیم در ری با مسلمانان و در خوارزم با خوارزمشاهیان مسلمان همان رفتاری را دارد که در هند با هندوان داشت. این مورخین بودند که رنگ غزو و جهاد به جنگ­های وی می­دادند. تاریخ ما تاریخی است که برای امرا و سلاطینی نوشته شده است که به نام دین قصد فتوحات داشته­اند. به همین علت جداسازی دین از اغراض غیردینی در تواریخ بسیار سخت شده است. به هردلیل متأسفانه روشی که ابن خلدون، به­ویژه در مقدمه، پیش می­گیرد، در دوره­های بعد مورد توجه قرار نگرفت. علت آن نیز این بود که همیشه دربارهای سلاطین، مورخین را در خدمت خود داشتند و این امر سبب شده بود که تاریخ در خدمت قدرت درآید و اغراض مختلف با هم ترکیب شوند. علاوه بر این، تمایلات و گرایش­های مورخ نیز با شرایط اجتماعی در هم تنیده می­شد. بنابراین ما تاریخ به معنای امروزی آن تا 150-100 سال پیش در ایران نداشته­ایم.

با این که تاریخ­نگاری ما همیشه متأثر از دین بوده است، ما هرگز مثلاً اسلام را به عنوان یک موضوع مستقل و خاص محورتاریخ­نگاری علمی نکرده­ایم و تاریخ دینی به معنی جدید علمی نداشته­ایم. علت آن هم این بوده است که تمایزی میان تاریخ و دین وجود نداشته و اگر هم مورخی خواسته است به تاریخ دین بپردازد به طور کامل وارد حوزه­ی دین شده است مانند ابن حزم یا مانند بغدادی و شهرستانی. اینان مباحث کلامی را به ترتیب و شکل تاریخ مطرح کرده­­اند به همین علت است که از آثار ایشان نتیجه­ی تاریخی نمی­گیریم. هندی­ها هم چنین هستند و ذهنیت تاریخی ندارند. به عنوان مثال یک اندیشمند هندی را برخی مورخین به سده­­ی چهارم قبل از میلاد منتسب می­کنند و برخی به قرن ششم بعد از میلاد. کسانی که تاریخ دین را می­نویسند بیشتر از بعد کلامی و اعتقادی به قضیه می­نگرند.

کتاب ماه: استاد مجتبائی شما تاریخ­نگاری دینی را به تاریخ­نگاری قبل و بعد از رنسانس تقسیم کردید. گرچه این تعریف می­تواند نقطه عزیمت بخشی از مباحث باشد؛ اما به نظر می­آید همچنان حدو حصر موضوع دچار ابهام است. با این وجود به نظر شما آیا در تاریخ­نگاری دینی از منظر هستی­شناسی به تاریخ می­­نگریم؟ به عنوان مثال آیا در تاریخ طبری که مورخ نوشته اش را ازخلقت عالم شروع می­کند و به یک منتها (معاد)توجه دارد. به تاریخ­نگاری دینی رسیده­ایم؟

دکتر مجتبائی: خیر این برداشت یک برداشت تاریخ دینی است. تاریخی است که دنیا را به گونه­ای دیگر می­بیند. بحث­هایی که امروزه مطرح می­شود مانند وجودشناسی، اپیستومولوژی و مانند این­ها جدید است. همه­­ی این موارد در هم ترکیب شده بود. اصلاً دیدگاه مورخین جداسازی این مسائل و مباحث نبوده است.

کتاب ماه: بسیار کسان با دیدگاه عبرت­آموزی به تاریخ ورود می کنند؛ در اینجا تکلیف مورخان چیست؟

دکتر مجتبائی: عبرت­آموزی یک بحث اخلاقی است که منحصراً به دین و تاریخ ربط ندارد. در گلستان و بوستان سعدی هم چنین است. عبرت گرفتن از تاریخ غیر از علم تاریخ است.

کتاب ماه: پس در تاریخ­نگاری دینی موضوع مطالعه­ی مورخ چیست؟

دکتر مجتبائی: تعیین خط و مرز بین بخش­های مختلف تاریخ و آن را از مناظر مختلف دیدن بسیار دشوار است. اما در تاریخ­نگاری دینی، دین به عنوان پدیده­ای که در اجتماع عمل می­کند و اثر می­گذارد و از اجتماع اثر می­گیرد، بررسی می­شود.

کتاب ماه: پس به نظر شما تاریخ­نگاری دینی همان تاریخ حضور دین در اجتماعی و بررسی دین به­عنوان مقوله­ای اجتماعی و نه اعتقادی است؟

دکتر مجتبائی: تاریخ دین یا تاریخ دینداری بشر یا تاریخ حضور و عملکرد دین در اجتماع، با توجه به تأثیرات و کارکرد عناصر اقتصادی. ولی تاریخ عقاید یا تاریخ کلامی جدا از این منظر کلی است و چیز دیگری است.

کتاب ماه: با تشکر از استاد مجتبائی. آقای دکتر جودکی، شما نیز از منظر خود درباره­ی چیستی تاریخ­نگاری و مفاهیم و روش­های آن توضیح دهید.

دکتر جودکی: بسم­الله الرحمن الرحیم. من از منظر تاریخ­نگاری اسلامی به این مسأله می­نگرم. چون تاریخ­نگاری دینی بسیار عام است. در تاریخ­نگاری اسلامی مورخان مسلمان چند دسته بوده­اند. به همین علت نگرش­ها هم بسیار متفاوت شده است. برخی مورخان از دیدگاه قرآن به تاریخ نگریسته­اند. نگاه قرآن به تاریخ عقلانی است. مثلاً در آیات تأکید بسیار بر سیر فی الارض شده است. با چهار شیوه بر این مسأله تأکید شده است. یک بار می­فرماید: سیروا فی الارض (بگردید در زمین)؛ یک بار تأکید می­کند: فسیروا فی الارض (پس بگردید در زمین)؛ جای دیگر سؤال می­کند: اَولم یسیروا فی الارض؟ (پس چرا نمی­گردید در زمین؟)؛ و یک بار دیگر سؤال می کند افلم یسیروا فی الارض؟ (چرا در زمین نمی­گردید؟). هدف آن هم این است: فتکون لهم قلوبهم بها او اذان یسمعون بها... بگردند در زمین و آن را درک کنند. قرآن دیدگاه عاقبت­نگری و علمی به تاریخ دارد که می­فرماید: أولم یسیروا فی الأرض فینظروا کیف کان عاقبة الذین کانوا من قبلهم کانوا هم أشد منهم قوة وآثارًا فی الأرض،  و نیز تأکید می­کند: ولا تغفو مالیس لک به علم. از آن چیزی که به آن علم نداری پیروی نکن. و حتی معرفت ظنی و معرفت براساس حدس و گمان را نمی­پذیرد. و می­فرماید: اجتنبوا کثیراً من الظن. یعنی قرآن می­خواهد انسان به معرفت علمی برسد. سازوکار معرفت علمی هم عقل است. به همین علت تأکید دارد که فبشر عبادالذین یستعمون القول فیتبعون احسنه، اولئک الذین هدیهم الله و اولئک هم اولوالالباب. بشارت می­دهد به کسانی که می­شوند و بهترین را انتخاب می­کنند. و وقتی انتخاب کرد هدایت­شده و صاحب خرد است. یعنی عقل بشر را به رسمیت می­شناسد. به این ترتیب انسان باید سیر و تتبع کند و بشناسد. حال ممکن است اشتباه هم داشته باشد، اما خدا عقل و خرد او را به رسمیت شناخته است. این احترام قائل شدن برای بشر و کرامت قائل شدن برای عقل بشر، دستاوردهای فراوانی دارد. در کنار این، حضرت علی (ع) می­فرمایند: اعقلواالخبر اذا سمعتموا عقل رعایة لاعقل روایة فان رواةالعلم کثیر ورعاته قلیل: هرگاه خبری شنیدید بدان توجه کنید، به منظور درک آن، نه به منظور نقل آن. زیرا راویان خبر فراوان و درک کنندگان اندکند. این مقدمه را عرض کردم که بگویم، همه­ی مورخان به این پرداخته­اند که چه چیزی اتفاق کند و چگونه. اما اندکی از ایشان از چرایی این وقایع پرسش کرده­اند. وقتی سخن از چرایی می­شود، باید نگرش فرد مشخص شود. بسیاری از مورخان مایل نبوده­اند گرایش خود را بروز دهند. مورخان مسلمان به چند گروه تقسیم می­شوند: مورخان عقل­­گرا، مورخان محدث، مورخان متکلم، مورخان فیلسوف، مورخان فقیه و... اما از دوره­ای مورخان دیگری هم ظهور می­کنند مانند مورخان وراق (ابن الندیم)، مورخان تاجر، مورخان سیاح، مورخان طبیب و... این گروه بعدی که دیگر علم تاریخ را یک مبحث ماورایی و مقدس ندیده­اند و آن را علمی بشری دانسته­اند، به همین علت زاویه­ی دید و دستاوردهای ایشان نیز بسیار با مورخان قبل از خود تفاوت پیدا کرد. باب دیگری را استاد مجتبائی اشاره کردند و آن اینکه مورخان ما بیشتر در دربارها بوده­اند. در مورد مورخان اسلامی نیز چنین است. به عنوان مثال مورخان اسلامی به جنبش­های مردمی نحل و فتن می­گویند. به هرحال باید میان مورخان با دیدگاه­های مختلف تمایز قائل شویم که استاد به ابن خلدون، به­طور اخص، اشاره کردند. از آنجا که مورخان متعدد با دیدگاه­ها و شیوه­های متعدد وجود داشته­اند، نمی­توانیم از یک مکتب تاریخ­نگاری در اسلام نام ببریم. 

کتاب ماه: البته هنوز به محور تاریخ­نگاری دینی نپرداخته­ایم. آیا تاریخ­نگاری دینی تاریخ زندگی دینداران است یا تاریخ دین است یا مقوله­ای هستی­شناسانه است که مورخ به عنوان جهان­بینی آن را برمی­گزیند و همه­ی موضوعات، از جمله دین و تاریخ را نیز با آن روایت و تحلیل می­کند؟ به عنوان مثال منظور ما از تاریخ­نگاری اقتصادی، بیان حیات اقتصادی مردم در طول تاریخ است. آیا تاریخ­نگاری دینی نیز از اینگونه مقولات است؟

دکتر جودکی: در تاریخ­نگاری اسلامی بیشتر وقایع تاریخ اسلام که در دارالاسلام رخ داده است، بیان کرده­اند و کمتر با نگاه تعقلی و علمی به تاریخ پرداخته­اند. معدود نحله­هایی مانند اخوان الصفا چنین رویکردی داشته­اند. ایشان قبل از ابن خلدون بوده­اند و قرن­ها قبل از توین بی نظریه­ای تاریخی ارائه داده­اند؛ ولی به دلیل غلبه­ی نگرش­های دیگر تاریخ­نگاری اسلامی، ایشان کشف نشده­اند. اکنون برخی دانشمندان اسلامی ثابت کرده­اند که نظریات ابن خلدون برگرفته از اخوان الصفاست. از این جهت اخوان الصفا کمتر شناخته شده­اند که متفاوت با تفکر غالب جامعه می­اندیشیده­اند و افکارشان بیشتر در قالب رسائل (حدود 150 رساله) منتشر شده است. در این رساله­ها مسائل موجود جهان اسلام نقد می­شد. برخی نویسندگان این رسائل نیز افراد برجسته­ای مانند ابن مسکویه هستند که تجارب الامم را نوشته است. در همین کتاب می­توان نگاه متفاوت وی را به تاریخ، نسبت به پیشینیان، مشاهده کرد.

کتاب ماه: با تشکر از دکتر جودکی. البته هنوز ابهام در مورد محور تاریخ­نگاری باقی است. البته در صحبت از نحله­های مختلف تاریخ­نگاری اسلامی، اشاراتی شد ولی ابهام مرتفع نشد. جناب دکتر نورائی شما در این مورد توضیحاتی بفرمایید. با رمزگشایی این مسأله، می­توان به موارد دیگر نیز پرداخت.

دکتر نورائی: بسم­الله الرحمن الرحیم. من گشت و گذاری در مورد این موضوع داشتم. در فارسی متنی در این مورد موجود نیست. به نظر می رسد در غرب، این مبحث از دهه­ی 60 میلادی تحت عنوان روش­شناسی تاریخ مذهب آغاز شده است. کتابی  در سال 1968 میلادی تحت عنوان: Helper] "On method in the history of religions" [ed. J. S. منتشر شده و مطالب جالب توجهی دارد و پایه و مایه­ی مطالعات تاریخ­نگاری دینی بَعدی است و هنوز درمیان این گروه از مورخین مطالبی بر این کتاب افزوده نشده است؛ اما در درجه­ی نخست مسأله­ی اصلی مرزبندی تعریف تاریخ­نگاری دینی با دیگر تاریخ­نگاری­هاست.

به­عنوان مقدمه من صحبت را با سه موضوع اصلی آغاز می­کنم. اول بحث تعاریف، دوم محورهای اساسی که در تاریخ دینی (نه مذهبی) وجود دارد و سوم آسیب­شناسی. در بحث آسیب­شناسی وارد مباحث متعددی که تعریف را دربرمی­گیرد خواهیم شد. همچنانکه استاد مجتبائی فرمودند، نگاه نوین به گذشته محصول قرن بیستم است و قبل از آن نگاه مورخان به گذشته نگاه پیش­مدرن است. ما از این منظر  سه دیدگاه در تاریخ داریم: پیش مدرن، مدرن و پُست مدرن. که البته فعلاً موضوع بحث ما نیست. اما نوع نگاه به گذشته تا قبل از قرن بیستم پیش­مدرن بوده است. محوریت نگاه پیش­مدرن به گذشته اخلاق است. یعنی از قبل طبری و تا بعد از ابن خلدون  و دیگران تا قرن بیستم و ادامه­ی آن تا زمان حاضر، نگاه اخلاق­محور به گذشته و به­تبع در تاریخ­نگاری داشته­اند. باید متذکر شد که این نوع نگاه به گذشته هنوز در میان مورخان اسلامی تمام نشده و متداوم است. در این نوع نگرش، مورخ موادی را از گذشته جمع­آوری می­کند که اخلاق بهینه­ی اجتماعی را تشریح، تبیین و تقویت کند و در کل هنجارهای جامعه را نشان دهد. اما این که این اخلاق یا هنجارهای اجتماعی از کجا گرفته شده است، می­تواند نمایشی از تمایل به تاریخ­نگاری دینی باشد. در پرانتز عرض کنم که محوریت نگاه مورخین مدرن و حتی پسامدرن به گذشته اخلاق نیست؛ بلکه گسترش و تعمیق دید شهروندان است و منظور آن­ها ارتقای سطح شهروندی و بهتر زیستن است. در این نگاه می­تواند اخلاق هم وجود داشته باشد؛ ولی محور نیست.

دیگر این که در تاریخ­نگاری اسلامی نحله­های متعددی وجود دارد که در این مورد به نظر من زیباترین تعبیر را روزنتال در سال 1967، در تاریخِ تاریخ­نگاری اسلامی داشته است. وی معتقد است ما دو نوع تاریخ­نگاری محلی داریم: تاریخ­نگاری مذهبی و تاریخ­نگاری سکولار. البته من همین جا عرض کنم متأسفانه واژه­ی سکولار را به ضددینی ترجمه کرده­اند، اما این ناشی از مشکل مترجمین بوده است و باعث شده این کلمه در جامعه­ی ما آلودگی داشته باشد. من سکولار را غیرمذهبی یا دنیوی ترجمه می­کنم و تاریخ­نگاری سکولار را تاریخ­نگاری دنیوی.

به طور سنتی محورهای اصلی تاریخ­نگاری دینی در عصر پیش مدرن عبارتند از: فرق و مذاهب (ملل و نحل)، رجال، مغازی، سیر، مقاتل، مزارات، فتوح، خراج، انساب و طبقات و نیز تاریخ­نگاری زیجات. تاریخ­نگاری زیجات یعنی این که پادشاهان با اخترشناسان مشورت می­کردند و اخترشناسان بر اساس مبانی مذهبی به ایشان پاسخ می­دادند. به همین علت من تاریخ­نگاری زیجات را در ردیف تاریخ­نگاری مذهبی می­دانم. ویل دورانت عصری را که تاریخ­نگاری به مسائل دینی می­پردازد؛ تحت عنوان عصر ایمان آورده است و در دو جلد هم به مسیحیت می­پردازد و هم به اسلام و دیگر ادیان بزرگ جهان.

اما به تعاریف بپردازیم. در این عبارت ما باید هم تاریخ­نگاری را تعریف کنیم و هم واژه­ی دینی را. شاید با تعریف این دو بتوانیم به محورهای تاریخ­نگاری دینی دست یابیم. با همین تعاریف می­تواند تولید متن (text) کرد و من خوشحالم که چنین فرصتی برای اولین بار در کشور ما پیش آمده است. اولین واژه­ای که باید تعریف شود تاریخ است. به نظر من هنوز تعریف پروفسور ای. اچ. کار بهترین تعریف از تاریخ است. وی در سال 1985 تعریفی از تاریخ ارائه داد که تاریخ­نگاری را متحول کرد و به نظر من هنوز تعریفی جامع­تر از آن ارائه نشده است: تاریخ عبارت است از گفت­وگوی بی­انتهای گذشته با حال و بالعکس. و اما با این تعریف، تاریخ­نگاری یعنی: تسهیل این گفت­وگو. یعنی تسهیل گفت­وگوی زمان گذشته با حال. یعنی ما گذشته را بنویسیم و آن را به منابع تبدیل کنیم. این نوشتن مکانیسم­هایی دارد که در یک جمله قابل تعریف است: مکانیسم تاریخ­نگاری منابع و داده­های تاریخی است. داده­های تاریخی عبارت است از تمام مستنداتی که مورد پذیرش مورخان باشد؛ اعم از منابع نوشتاری، شنیداری و یا شواهد تاریخی مانند آثار هنری و... اما تاریخ­نگاری دینی چیست؟ در اوایل قرن بیستم، تاریخ­نگاری را به دو بخش تقسیم کردند: تاریخ­نگاری عملی (practical history) که شامل پرداختن به جریان­ها  و وقایع گذشته می­شود، و تاریخ­نگاری عقاید (history of idea) که مسائل اخلاقی و فرهنگی و عقیدتی مانند تاریخ عقاید اقتصادی و مانند آن در این بخش می­گنجد. تاریخ­نگاری عقاید یعنی این که ما گفت­وگوی خود را با گذشته با محوریت آرا و عقاید و بر اساس مستندات منطقی و مقبول انجام دهیم. عقاید نیز پدیده­هایی مرتبط با فرهنگ هستند. اما فرهنگ چیست: فرهنگ عبارت است از کلیت ذهنیت یک جامعه در گذر زمان. فرهنگ را می­توانیم به باورداشت­ها، آداب و رسوم تقسیم کنیم. باورداشت­ها خود شامل دین و پدیده­هایی که افراد دین­مدار آن­ها را به عنوان کفر و شرک می­شناسند، می­شود. پرسش­های ما از گذشته بر اساس ذهن و ذهنیت ماست. اما مکانیسم­های تاریخ­نگاری، پیوسته بر اساس مواد تاریخی است. اما تعریف دین: دین همان اعتقاد یا باور به خداوند یا ماورا و عمل به قواعدی معین است؛ به­طوری که مؤمن و کافر  به نسبت عمل به این قواعد معین شناخته شوند. یعنی دین نیز هم یک قسمت عملی دارد و هم یک بخش عقیدتی. مورخان تاریخ­نگاری دینی معتقدند که دین خود دو بخش است دین و مذهب (religion & the religion).

با این جغرافیا اما محورهای تاریخ­نگاری دینی چیست؟ اولین محور نقش گذشته در حیات اعتقادی مردم است در دو بخش؛ محور اول هویت، رفتارها و هنجارهای انسانی است. و محور دوم چگونگی قرائت جوامع مختلف از گذشته و بر پایه­ی دین است. یعنی هنگام سخن گفتن از گذشته، چه اجزایی را مدنظر قرار می­دهیم و از چه اجزایی صرف نظر می­کنیم؟ چرا برخی اجزا را می­بینیم و در شمار می­آوریم و برخی را نه. چرا برخی دانستنی­ها در مورد گذشته به چالش کشیده می­شود و برخی مسکوت گذاشته می­شوند؟ مثلاً در تاریخ­نگاری حیات رسول اکرم (ص)، هنگامی که ایران در جنگ با عراق بود، بیشتر به تاریخ­ جنگ­های پیامبر پرداخته می­شد و از آنان سخن می­گفتند؛ اما هنگامی که جنگ پایان یافت، به نقش اجتماعی پیامبر و پایه­گذاری مدینه توسط پیامبر اکرم (ص) بیشتر توجه می­شد. هر دو گروه هم درست می­گفتند ولی بسته به شرایط برخی موارد را نادیده می­گرفتند.

اما مرز دین به عنوان تاریخ و دین به عنوان یک اعتقاد در کجاست؟ در این مبحث با بیان سه محور آسیب­شناسی، به توضیح مسأله خواهم پرداخت. اولین محور افتادن در دایره­ی کلام است و خلط مبحث کلام با تاریخ. در این شیوه، مورخ به جای این که از سیستم استدلالی دستگاه تاریخ استفاده کند، از سیستم استدلالی دستگاه کلامی استفاده می­کند. دومین محور افتادن در دام ایدئولوژی است؛ دیدن و ندیدن و یا تقلیل و فربه­سازی مستندات. محور سوم افتادن در دام معتقدات شخصی مورخ است. ما در مورد تاریخ­نگاری دینی می­توانیم بگوییم یک مورخ نگاه معتقدانه و یا بسیار معتقدانه دارد ولی مثلاً در تاریخ­نگاری اقتصادی نمی­توانیم بگوییم مورخی نگاه مقتصدانه دارد یا در تاریخ­نگاری نظامی، بگوییم مورخ  دید جنگی دارد. بزرگ­ترین حساسیت مسأله این است که وقتی مورخ تاریخ می­نویسد، آیا به عنوان یک مبلغ می­نویسد یا به عنوان یک روشنفکر و محقق؟

کتاب ماه: با تشکر از دکتر نورائی. برای این که دقیق­تر به این مبحث بپردازیم، از استاد مجتبائی خواهش می­کنیم بفرمایند که چگونه می­توان بین انواع تاریخ­نگاری اعم از تاریخ­نگاری دینی، کلامی، فلسفی، فرهنگی، اجتماعی (انواع تاریخ­نگاری که به نوعی با تفکر و عقیده سروکار دارند) مرز قائل شد؟

دکتر مجتبائی: پاسخ در سؤال شما مستتر است. دین هم مانند فلسفه و علوم و هریک از شعب معرفت بشری برای خود تاریخی دارد. اما تفاوتی که میان دین با دیگر شعبه­ها هست این است که در دین  عامل سنت وجود دارد که آن را میخواهد ثابت نگاه دارد، ولی علم به جلو می­رود و سنتی از پیشرفت آن جلوگیری نمی­کند. هرعلمی با تغییر و حرکت جامعه به پیش می­رود و تاریخ­نگاری آن هم با حرکت آن، حرکت می­کند و جلو می­رود. در سنت خاصیت ایستایی وجود دارد اما در اسلام خاصیتی هست که در دیگر ادیان نیست. در قرآن داریم که: «ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم». در قرآن مسأله­ی تغییر یک اصل بنیادی است و «کل یومٍ هو فی شأن»، نشان می­دهد که شأن امروز با دیروز و شأن فردا با امروز متفاوت است. با وجود این، سنت بالذات مایل است که دین را به ایستایی ببرد. یک پارادوکس دیده می­شود. جامعه در حال جلو رفتن است، اما سنت مایل است آن را نگه دارد. اینجا تمایز میان تاریخ­نگار و وقایع­نگار نیز مشخص می­شود. همانطور که دکتر جودکی گفتند، چگونه اتفاق افتادن یک مسأله است و چرا اتفاق افتادن یک مسأله­ی دیگر و بسیار مهم. تاریخ­نگار حقیقی کسی است که به این چراها هم توجه داشته باشد. ابن خلدون به این چراها توجه می­کند. تاریخ بیهقی نیز از آن مقداری که باقی مانده است، به دنبال چراها و علت­ها نیز هست. نکته­ی دیگر قابل بحث در این مورد، تقسیم­بندی تاریخ است. دکتر نورائی آن را به پیش مدرن (Pre-modern) و پسا مدرن (Post-Modern) تقسیم کردند. من به پیش رنسانس (Pre-Renaissance)  و پس از رنسانس (Post-Renaissance) تقسیم می­کنم. تاریخ­نگاری، پیش از رنسانس و پس از رنسانس به­کلی تغییر می­کند. البته این تغییر در طی قرون رخ داده است و نه به­یکباره. تاریخ­نگار قبل از رنسانس در یک جامعه­ی سنتی زندگی می­کرد، مسیحی بود و تاریخ را با عینک مسیحیت می­دید. در جهان اسلام مورخ مسلمان بود و وقایع را از دید اسلام می­نگریست. کیفیات اعتقادی مورخ که در آن فضا پرورش یافته بود، بر نگاه او به وقایع تأثیر می گذاشت، و در پاسخ به چرایی وقایع، دیدگاه اعتقادی مورخ بسیار تأثیرگذار بود. سکولار شدن مورخ (یا غیرمذهبی بودن نگرش او و به قول دکتر نورائی دنیوی بودن نگرش او) محصول پس از رنسانس است.

دکتر نورائی: استاد مجتبائی، وقتی ما از تاریخ دینی صحبت می­کنیم، مثلاً در تاریخ بنی­امیه از خلافت بنی­امیه می­گوییم، می­دانیم که خلافت یک کلمه­ی دینی است و با اعتقادات دینی نسبت دارد.  آیا پرداختن به تاریخ خلافت عباسی یا بنی­امیه، تاریخ­نگاری دینی است؟ اگر امروز به عنوان مورخ به تاریخ دستگاه خلافت عباسی بپردازیم، تاریخ­نگاری دینی انجام داده­ایم یا خیر؟ مثلاً ابن طقطقی و سایرین به تاریخ خلافت پرداخته­اند. آیا چون دستگاه خلافت یک نماد دینی است، پرداختن به تاریخ خلافت، تاریخ­نگاری دینی است؟ یا تاریخ­نگاری دینی  به تاریخ عقاید مربوط می­شود؟

دکتر مجتبائی: پرداختن به تاریخ خلافت تاریخ اجتماعی است. دین در جوامع سنتی مانند روغنی است که بر زمین ریخته شود. جذب جامعه می­شود و جوهر آن جامعه می­گردد. جامعه را دین ساخته است، اما جامعه نیز در حال تغییر و حرکت است. در دوره­ی بنی­امیه مفهوم خلافت با دوره­­ی بنی­­عباس تفاوت داشت، و در دوره­ی عثمانی چنان تغییر می­کند که خلافت عین سلطنت می­شود. جامعه که تغییر می­­کند، مفاهیم را نیز تغییر می­دهد و مورخ باید با این تغییرات پیش برود. اگر دین نهاد دیگری بود که به موازات جامعه حرکت می­کرد نه در درون آن، می­توانستیم تاریخ آن را علیحده بنویسیم.

دکتر نورائی: جناب استاد یک مرحله­ پایین­تر برویم. عقیده­ی اشعری یا اعتزالی که در میان بنی­عباس رواج داشت، هرکدام که به یکی از این افکار متمایل می­شوند، نوع خلافتشان نیز تغییر می­کند. آیا  پرداختن به این افکار را می­توانیم تاریخ دینی تلقی کنیم؟