تاملی در مجموعه مقالات نخستین همایش تاریخ شفاهی

غلامرضا آذری خاکستر

همایش تاریخ شفاهی که به همت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در 16اسفند ماه 1385برگزار شد حاصل آن انتشار 15مقاله از سخنرانیهای همایش مزبورمی باشد که در اواخر سال 1387منتشر و در اختیار علاقمندان تاریخ شفاهی قرار گرفته است .مجموعه حاضر با مقدمه ای که دکترسعید رضایی شریف آبادی نوشته است شروع می شود. سپس خانم نیک نفس گزارشی از روند برگزاری همایش تشریح کرده است. اگر خواسته باشیم با دیدگاه انتقادی به این مجموعه نظری داشته باشیم به طور قطع یقین نخستین مسئله ای که در نگاه اول قابل توجه است، گزارشی است که خانم نیک نفس دبیر اجرایی همایش در ابتدای کتاب نوشته است .همانگونه که علاقمندان تاریخ شفاهی اطلاع دارند فراخوان این همایش زمستان سال 1383 ازطریق سایتهای خبری منعکس شد و قرار بود نویسندگان مقالاتشان تا اسفند 83 به دبیرخانه همایش ارسال و همایش هم در بهار 1384برگزار شود.احتمالا مشکلات فرا روی همایش موجب شده که این همایش در 16اسفند 1385برگزار شود .هر چند دبیر اجرایی این همایش به این مسئله اشاره ای نکرده است و توضیحی راجع به این موضوع نداده است و فقط به تاریخ 28/8/1385اشاره نموده است .وحتی نویسنده مقاله اسناد و تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی به اشتباه در صفحه 9 این مجموعه زمان برگزاری همایش زمستان 1386 قید نموده است .وجود چنین نکاتی در ابتدای این مجموعه ،عدم دقت تدوین کننده این مجموعه می رساند که به راحتی از کنار آن گذشته است. در ارتباط با کتاب مجموعه مقالات همایش تاریخ شفاهی که در برگیرنده 15مقاله از مجموعه سخنرانیهای همایش مزبور می باشد بازگویی چند نکته ضروری است. نکته اول طی روزهای 20 و21 آذر ماه 1384 سمینار" بررسی جایگاه تاریخ شفاهی و اسناد در مطالعات تاریخی" با حضور جمعی از علاقمندان تاریخ در دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد و مرکز اسناد آستان قدس رضوی برگزارشد. این سمینار با مشارکت مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی و انجمن علمی تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی بود هدف آن معرفی و شناسایی مدیریت اسناد آستانقدس رضوی وجایگاه تاریخ شفاهی بود، طی دو روزبا حضور اساتید همچون دکتر مرتضی نورایی و دکتر محمد حسین منظور الاجداد به جایگاه اسناد در مطالعات تاریخی پرداخت.گزارش کامل این سمینار در وبگاه سازمان کتابخانه ها موزه ها و مدیریت اسناد آستان قدس رضوی در دسترس عموم علاقمندان است. یکی از کارهای جالب توجه آرشیو تاریخ شفاهی انتشار گاهنامه تاریخ شفاهی بود که برای نخستین بار در ایران آرشیو تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی در صدد این امر مهم بر آمده بود.گزارش مختصری از این گاهنامه در شماره 99کتاب ماه تاریخ و جغرافیا جهت اطلاع دوستداران تاریخ شفاهی منعکس شده است و خود گاهنامه هم درسایت سازمان کتابخانه های آستان قدس رضوی در اختیار علاقمندان می باشد.هر چند این گاهنامه در حد یک پیش شماره ماند و تا کنون فرصت انتشار آن فراهم نشده است ولی برگزاری یک همایش آن هم در خارج ازپایتخت اقدام مهم و در خور توجه ای بود که انجام شد.اگر سمینار بررسی جایگاه تاریخ شفاهی و اسناد در مطالعات تاریخی اولین سمینار در ایران بدانیم عنوان نخستین همایش تاریخ شفاهی هم تا حدی سئوال برانگیز خواهد شد. نکته دوم نگاهی مختصر به خلاصه مقالات ارائه شده درنخستین همایش تاریخ شفاهی این نکته تداعی می کند که برخی از موضوعات جدید در خلاصه مقالات وجود دارد که این مقالات در مجموعه مقالات همایش منتشر نشده اند. با آنکه برخی از موضوعات و مقالات ارائه شده جدید می باشد ولیکن مسئولین به انتشار سخنرانی ها اکتفا نموده و برخی از مقالات منتشر ننموده اند.خلاصه مقالاتی همچون حافظه جمعی ،روایت و تاریخ شفاهی نوشته دکتر نادر امیری .اهمیت و ضرورت خاطرات دیپلمات های رده میانی نوشته دکتر سید مجید تفرشی[1] که به صورت سخنرانی ارائه شد و یا مقاله لزوم جابجایی در موضع گیری معرفت شناختی جامعه شناسی تاریخ شفاهی نوشته دکتر حمید عبداللهیان و نقش تاریخ شفاهی در ظهور هویت بازاندیشانه زنان ایرانی نوشته دکتر علی اصغر سعیدی از موضوعات جدیدی می باشد که فرصت انتشار آنها فراهم نشده است. نکته سوم هنوز جای خالی برخی از مباحث نظری در تاریخ شفاهی احساس می شود .اگرتعریف درستی از تاریخ شفاهی داشته باشیم به طور مسلم برخی از مباحث ارائه شده در این مجموعه در ردیف تاریخ شفاهی عنوان نخواهد شد.ما در ارتباط با تاریخ شفاهی با دو مقوله کلی در ارتباط هستیم .نخست مباحث نظری.دیگر مباحث عملی و تجربات مصاحبه کنندگان می باشد.اگر خواسته باشیم بدون رویکرد به تجربات مصاحبه به ارائه نظریات بپردازیم به طور مسلم این نظریات پایه علمی برخوردار نیستند .با اینکه نویسنده این سطور چند پروژه تاریخ شفاهی انجام داده ولی تجربیات و نظرهای بدست آمده منحصر به موضوعات خاص بوده و تعمیم دادن آن به کل کاری عبث خواهد بود.چنین به نظر می رسد در حوزه مباحث نظری که اغلب از تجربیات و سایتهای خارجی نشات گرفته سنخیتی با مباحث داخل کشور ندارد .زیرا جامعه ما شرایط فرهنگی –اجتماعی متفاوت دارد با آنچه در آن طرف مرزها وجود دارد،و طیف مصاحبه شوندگان هم از لحاظ ساختار اجتماعی و فکری متفاوت از آنچه در خارج از کشور می باشد.همانگونه که پژوهشگران تاریخ شفاهی مطلع هستند در کشورمان تاریخ شفاهی زیر مجموعه سازمانهای دولتی و یا مجموعه هایی است که به طور مستقیم با تشکیلات دولتی در ارتباط هستند.و این نکته وجهه تمایز با آنچه در خارج کشور انجام می شود می باشد.تلاشهایی مستمری انجام شده تا تاریخ شفاهی در دانشگاههای ایران بخصوص گروههای تاریخ جایی داشته باشد ولی انگار بحث تاریخ شفاهی ایده جدیدی است که برخی از افراد نظر مثبتی به این مقوله ندارند.طی یکی دو سال گذشته طرح تاریخ شفاهی به دانشگاه ارائه شد ولی هنوز تصمیم نهایی اتخاذ نشده است.اگر فعالیتهای علاقمندان تاریخ شفاهی در دانشگاه اصفهان نبود به جرئت می توان گفت تاریخ شفاهی جایگاهی در دانشگاهی ایران ندارد .هر چند این فعالیتها منحصر به فرضیات و مباحث نظری یا برپایی کارگاههای آموزشی خلاصه می شود.آنچه بعنوان تاریخ شفاهی از آن یاد میشود اگر خواسته باشیم علمی و بدون جهت گیریهای سیاسی انجام شود دانشگاهها مهمترین گزینه برای این موضوع خواهند بود. پس نخستین تفاوت تاریخ شفاهی داخل با خارج از کشور محل انجام این پروژه ها می باشد اگر دانشگاه هاروارد بودجه های آنچنانی اختصاص به این امر می دهد مصاحبه شوندگان به این امر واقف هستند که این یک پروژه تحقیقاتی می باشد و با آرامش خاصی به بیان خاطرات خود می پردازند. دو عنوان از مقالات نخستین همایش تاریخ شفاهی اختصاص به دانشگاهها دارند.دکتر محمد حسن رازنهان با مقاله تاریخ شفاهی آموزش تاریخ در دانشگاهها به ارائه دیدگاههای خود نسبت به این مقوله پرداخته است.این ایک دیدگاه کاملا نظری است مباحث بسیار مهمی وجود دارد که منشاء آن دانشگاهها می باشد .اگر خواسته باشیم الویت بندی در ارتباط با موضوعات داشته باشیم قطعا بحث آموزش تاریخ از اولویتهای اولیه نخواهد بود.تا چه حدی دانشگاهها با مقوله تاریخ شفاهی ارتباط دارند؟.اگر خواسته باشیم مقوله تاریخ شفاهی در دانشگاهها شروع شود مهمترین رکنی که مورد نظر می باشد، بحث آموزش و کارگاههای تاریخ شفاهی می باشد. بسیاری از مباحث تاریخ شفاهی وجود دارند که از دانشگاهها باید شروع شود ونویسنده این مقاله بدون اینکه پاسخی داده باشد به این قضیه که آیا تاریخ شفاهی در دانشگاهها وجود دارد که تاریخ شفاهی آموزش تاریخ مطرح شود؟. اساسی ترین موضوعی که مورد توجه می باشد بحث موسسات آموزش عالی در ایران و نتایج این امر می باشد .یکی از موضوعات جالب توجه در این زمینه جنبش دانشجویی در دانشگاههای ایران قبل از انقلاب می باشد .همچنین مصاحبه با نخبگان دانشگاهی که منشا ءتغییر و تحولات فکری و عملی در جامعه بوده اند مهمترین موضوعات قابل تامل در دانشگاهها می باشد .دیگر آنکه چه اتفاقی افتاده که سیل مهاجران دانش پذیر به سوی کشورهای تازه اسقلال پیدا کرده روسیه روانه شده اندد.وبرخی از موضوعاتی که از حوصله این نوشتار خارج است. از دیگر مباحثی که به دانشگاهها اختصاص دارد مقاله نقش دانشگاهها در گسترش تاریخ شفاهی نوشته ابوالفضل حسن آبادی می باشد که در این مقاله به طور مفصل به آسیب شناسی این موضوع وهمچنین جایگاه تاریخ شفاهی در دانشگاههای جهان پرداخته شده است.قطعا نویسنده این مقاله به این نتیجه رسیده است چرا در دانشگاههای ایران بحث تاریخ شفاهی منزوی است و تفکر برنامه ریزان گروهای آموزشی تاریخ به این موضوع به طور جدی نپرداخته اند. نکته چهارم یکی از مقاله های این مجموعه تاریخ شفاهی و صنعت به قلم احمد فرهادی می باشد .موضوع صنعت یکی از موضوعات اصلی در پژوهشهای تاریخ شفاهی می باشد .نگارنده این سطور که مصاحبه مفصلی با یکی از مدیر عاملان ایران خودرو طی سالهای 60تا 62و 68تا 70 بعد از انقلاب داشته به اهمیت موضوع کاملا واقف هستم .زیرا فعالیتهای صنعتی در کشورمان در بسیاری از مواقع با چالشهای سیاسی برخورد می کند .و بسیار از فعالان سیاسی حتی در بین جنبش های کارگری قطعا از ناحیه صنعت می باشد.هر چند آقای فرهادی گزارش مختصری ارائه نموده است واشاره نکرده است که با چه کسانی مصاحبه انجام شده و نتیجه این طرح به چه صورتی بوده است.ولیکن طرح این موضوع از نکات قابل توجه تاریخ شفاهی میباشد.در واقع مصاحبه با مدیران صنعت می تواند از بسیاری جهات مهم باشد زیرا مصاحبه با مدیران این بخش می تواند زمینه های صنعتی شدن ایران تداعی کند و مهمتر اینکه بسیاری از اقشار جامعه در صنعت مشغول فعالیت بوده ،جنبش های کارگری و زمینه روی آوردن به احزاب ومسائل صنفی و سیاسی در بین این گروه به شدت احساس می شود. نکته پنجم از دیگر مباحث ارائه شده در این مجموعه مقاله نقش مصاحبه گر در پیشبرد اهداف تاریخ شفاهی به قلم آقای غلامرضا درکتانیان می باشد.وی ادعا کرده که تاریخ شفاهی قدمتی به دیرینگی تاریخ بشری دارد،از همان آغاز که بشر به قدرت تکلم دست یافت ،تاریخ شفاهی بخشی از تاریخ انسانها بوده است.آیا به راستی چنین است؟اگر تعریف درستی از تاریخ شفاهی داشته باشیم این ادعا کاملا مردود و غیر علمی می باشد .آقای ابوالفضل حسن آبادی در کتاب تاریخ شفاهی در ایران با ارائه 26تئوری از تاریخ شفاهی تعریفی که از تاریخ شفاهی ارائه نموده است آن را یک علم پیشرفته می داند که از راه مصاحبه های صوتی و تصویری برای کسب اطلاعات تازه از افراد صاحب نظر می داند.تاریخ شفاهی یک علم جدید می باشد که با اختراع ضبط و صوت شروع شده و آنچه تا قبل از اختراع ضبط صوت مورد نظر برخی از افراد می باشد با نام تاریخ می توان از آن یاد کرد.زیرا تاریخ شفاهی محصول یک نفر به نام مصاحبه کننده و مصاحبه شونده می باشد و تعمیم آن به مباحثی که برخی از مورخان گذشته اشاره هایی در نوشتارشان داشته اند صحیح نیست.چرا که آنها روایتهایی هستند بدون صدا و تصویر .آنچه وجهه تمایز بین این روایتها و تاریخ شفاهی به مفهوم امروزی است که از آن بعنوان اسناد شفاهی یاد می شود صداها و تصاویر مصاحبه شوندگانی است که یک نفر بعنوان مصاحبه کننده فرصتی ایجاد نموده است. تاریخ شفاهی(oral histori) یکی از شیوه های ثبت تاریخ می باشد که در این شیوه محقق با استفاده از ضبط صوت به سراغ رجال و شخصیتها یا شاهدان عینی وقایع می رود تا با استفاده از ضبط خاطرات به بررسی وقایع سیاسی –اجتماعی ،اقتصادی و فرهنگی جوامع بپردازد .در این شیوه مصاحبه کننده با استفاده از اسناد و مدارکی که بدست می آورد به نقاط تاریک تاریخ دست پیدامی کند که حتی در اسناد کتبی هم نیامده است. به واسطه اینکه افرادی که درجریان یک حادثه بوده اندبه نقل رویدادهاوخاطرات می پردازندلذاگفته های افراد همسووتکمیل کننده اسناد می باشند .که می توان ازآن به عنوان منابع دست اول یاد کرد. هرچند نویسنده این مقاله در چند سط بعد با تعریف تاریخ شفاهی جملات ابتدای مقاله اش را نقض کرده باید چنین می توان نتیجه گرفت :تاریخ شفاهی یک مصاحبه چهره به چهره که مکان و زمان و لوازم صوتی وتصویری نقش موثری در این جریان دارند . در بخش دیگری از این مقاله نویسنده با علم به اینکه انسانها با توجه به مقتضیات روحی خودشان همیشه حرفهای زیادی برای نگفتن دارند و هرکسی پاره ای از مکنونات خودش را روی کاغذ نمی آورد و هیچ وقت هم بیان نخواهد کرد.اما مصاحبه گر می تواند مصاحبه شونده را تشویق و ترغیب به پاسخدهی به پرسشهای کند که از سایر منابع نمی توان پرسید آیا تمام صحبتهای که یک مصاحبه شونده نقل می کند جزء تاریخ شفاهی محسوب می شود.قطعا افراد بسیاری از خاطرات ونقل و قولهایی دارند که هیچگاه فرصت بیان آن را ندارند.و حتی می توان گفت برخی از صحبتها در ردیف تاریخ شفاهی نمی توان عنوان کرد بعنوان نمونه یک مصاحبه شونده با دیدن یک خواب آن را در جریان مصاحبه عنوان کند آیا خواب بخشی از تاریخ می باشد ویا سایر مطالبی که در زندگی شخصی افراد وجود دارند. نکته آخر نخستین مقاله ای که در این مجموعه منتشر شده است مقاله اسناد و تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی به قلم رحیم نیکبخت می باشد .این مقاله خیلی مختصر و هدف نویسنده معرفی مرکز اسناد انقلاب اسلامی و پژوهشهای آن می باشد .به راستی تا چه حد می توان از اسناد انقلاب اسلامی استفاده کرد. ایا اسنادی که در تاریخ شفاهی قابلیت استفاده دارند در دسترس عموم محققان است؟ منظور از اسناد انقلاب تا چه تاریخی در بر می گیرید .آیا روند انقلاب تا حال حاضر مورد نظر است یا تا مقطعی خاص؟ کتاب مجموعه مقالات نخستین همایش تاریخ شفاهی بعنوان مجموعه ای که در بر گیرنده تعدادی از مقالات می باشد از جهاتی مهم و ارزنده می باشد .زیرا در برگیرنده تجربیات مصاحبه ها و همچنین دیدگاه کارشناسان حوزه تاریخ شفاهی می باشد.و این مجموعه گامی است برای انتشار دیگر کتابها در زمینه تاریخ شفاهی.