پنجمین نشست نقد و بررسی آثار تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی برگزار شد

ابد + 10 سال

تدوین‌هادی عابدی

فاطمه مرادی

02 دی 1394

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، پنجمین نشست نقد و بررسی آثار تاریخی شفاهی انقلاب اسلامی با حضور یحیی آریا بخشایش، یکشنبه 29 آذر 1394 ساعت 14 الی16 در سالن سلمان هراتی برگزار شد.

ابد +10 سال، مجموعه خاطرات امیرسرتیپ دوم اکبر فتورایی که انتشارات سوره مهر آن را به بازار کتاب عرضه کرده است، به دوران کودکی، فعالیت‌های سیاسی فتورائی علیه رژیم پهلوی و فعالیت‌های او پس از انقلاب در ارومیه می‌پردازد که با تدوین‌هادی عابدی در 240 صفحه چاپ و منتشر شده است.

حمید قزوینی، نویسنده و از کارشناسان تاریخ شفاهی در حوزه هنری که مجری این نشست بود، ضمن خوشامدگویی به حاضرین گفت: «کتاب ابد + 10 سال، از مجموعه آثار منتشر شده تاریخ شفاهی است که در دفتر ادبیات پایداری واحد امور استان‌های حوزه هنری در آذربایجان غربی منتشر شده و مقام برتر چهارمین جشنواره آثار تولیدات مراکز استانی حوزه هنری را در اصفهان کسب کرده است.» او سپس از یحیی آریا بخشایش، منتقد حاضر در جلسه خواست تا کلیاتی درباره وضعیت عمومی کتاب ابد+ 10 سال و ساختار آن بگوید.

هدف از نقد کتاب ایراد گرفتن نیست

آریا بخشایش، که به عنوان منتقد در این جلسه حاضر بود، گفت: «هدف از نقد کتاب، ایراد گرفتن نیست، بلکه نقاط قوت و ضعف را باید در نظر گرفت.» وی برای این کار مثال شاگرد نقاشی را زد که کارش را در معرض عموم قرار داد و زیرش نوشت: «هرکس ایرادی می‌بیند؛ ضربدر قرمز بزند!» و تا شب کلی ضربدر قرمز بر روی کار خود دید. او ناراحت پیش استاد خود رفت و موضوع را با استاد بازگو کرد. استاد گفت: «کپی تابلو را بکش و زیر آن بنویس هر کس ایرادی در کار می‌بیند، ایراد آن را بگیرد.» ولی کسی ایراد نگرفت. منظور از نقد، اصلاح است نه ایراد گرفتن.

آریا بخشایش ادامه داد: «کتاب ابد +10 سال، مقام برتر چهارمین جشنواره آثار تولیدات مراکز استانی حوزه هنری را در اصفهان کسب کرده است. این اثر در21 مهر 1394 در مجمع هنری ارشاد ارومیه و در سیزدهمین نمایشگاه کتاب ارومیه نیز نقد شده و ولی بازتابی نداشته است.» او افزود: «هادی عابدی تدوینگر ابد+10 سال، زمان مصاحبه با راوی، اکبر فتورایی، را در جایی دیگر هفت ماه و در جایی دیگر یک سال و نیم اعلام کرده است.»

آریا بخشایش گفت: «کتاب ابد + 10 سال، در فروردین 1391 برای چاپ به حوزه هنری ارسال شده ولی تاریخ برخی از مصاحبه‌ها بعد از فروردین 1391 هستند.»

تدوین و مصاحبه‌ی بالاتر از حد متوسط

آریا بخشایش گفت: «کتاب از لحاظ تدوین و مصاحبه بالاتر از حدمتوسط قرار دارد که این جای تحسین دارد و عابدی، تدوینگرکتاب، در بخش مصاحبه با راوی، اطلاعات جدیدی به مخاطب داده است. ولی کتاب، در بخش تحقیق و پاورقی پایین‌تر از حد متوسط قرار دارد.»

سپس عابدی تدوینگر این اثر، ضمن تشکر از همکاران تاریخ شفاهی در حوزه هنری، درباره نقد کتاب گفت: «ایرادات وارده را می‌پذیرم و امیدوارم در کارهای بعدی قویتر عمل کنم.»

ابد+10 سال کار مشترک حوزه هنری و اداره کل ارشاد آذر بایجان غربی

عابدی درباره چگونگی آشنایی با فتورایی و انگیزه‌اش درباره نگارش کتاب گفت: «دغدغه من این بود که خاطرات کسانی که در جنگ و مبارزات سیاسی شرکت داشتند، جمع‌آوری کنم. با مراجعه‌ی آقای زنجانی به استان آذربایجان غربی،کار نگارش این کتاب به من پیشنهاد شد. البته این کتاب، کار مشترک حوزه هنری و اداره کل ارشاد آذربایجان غربی بوده و هزینه انجام مصاحبه‌های کتاب را نیز اداره کل ارشاد استان آذربایجان غربی، تأمین نموده است.»

عابدی افزود: «در ابتدای امر برای مصاحبه به اکبر فتورایی مراجعه کردم. ایشان ابتدا مخالفت کردند، ولی با توضیحات من درباره ضرورت این کار و میانجیگری یکی از دوستان نهایتاً  ایشان قبول کردند و این مصاحبه سه ماه و تدوین آن سه ماه و نیم به طول انجامید و در کل هفت ماه کار طول کشید. اما در رفت وآمد‌های بین من و فتورایی و دوستانم در حوزه هنری تهران، آقای قاسمی پور، مواردی را برای چاپ اثر به کتاب اضافه کردم.»

عابدی افزود: «من با نظر آقای آریا موافقم. کار تحقیق کتاب در حد متوسط بوده و من را راضی نکرد. البته قرار بود کار تدوینی باشد نه تحقیقاتی، و از طرفی به علت فشاری که از طرف حوزه هنری بر من بود تا کار را زودتر آماده کنم، اهمیت چندانی نداشته تا از آرایه‌های پخته‌تری استفاده کنم. از طرفی برایم مهم بود تا اطلاعات بیشتری گردآوری کنم و خواننده ارتباط بیشتری با موضوع کتاب، داشته باشد؛ آشنایی با موضوعی در  یک منطقه‌ی حاشیه‌ای کشورکه مردم با آن آشنایی چندانی نداشتند. حالا افسوس می‌خورم که چرا نتوانستم کار بیشتری برای کتاب انجام بدهم. در حال حاضر اطلاعات خوب و دقیقی دارم که در چاپ دوم کتاب ارایه خواهم داد.»

سپس مجری برنامه  از آریا بخشایش خواست درباره‌ی متن، صفحه‌آرایی و ویراستاری کتاب بگوید.

عابدی روش تاریخ شفاهی را بلد است

آریا بخشایش درباره متن کتاب گفت: «کار عابدی در رابطه با انجام مصاحبه در خور تقدیراست. عابدی راه وروش تاریخ شفاهی را بلد است و مخصوصاً در بخش‌بندی و موضوع کتاب، مخاطب احساس خستگی نمی‌کند وهمراه راوی است. فصل‌های کتاب منطقی است: در فصل اول از تولد تا بازداشت اکبرفتورایی و در فصل دوم از بازداشت و زندانی شدن تا آزادی و در فصل سوم از آزادی تا بازنشستگی فتورایی در سال 1364، پرداخته شده است.»

وی افزود: «عابدی، اوضاع ارتش پهلوی را به خوبی شرح می‌دهد، و کتاب قالبی منطقی دارد. به فضای شکنجه و زندان به خوبی پرداخته شده و تدوینگر با صاحب‌منصبان بسیاری، بیشتر به صورت حضوری و در یک مورد تلفنی، مصاحبه انجام داده است. البته مصاحبه در تاریخ شفاهی سختی‌های خود را دارد و ایشان همه تلاش خود را کرده‌اند.»

آریا بخشایش منتقد جلسه گفت: «اسامی اشخاصی مانند: محمد مهدی کتیبه، فضل الله صلواتی هوشنگ اکبری و... و تاریخ مصاحبه‌ها در پاورقی آورده شده، ولی در تاریخ برخی مصاحبه‌ها، تناقض وجود دارد، تاریخ اولین مصاحبه مربوط به محمد مهدی کتیبه، آذر 1391 و آخرین مصاحبه مربوط به آقای صداقت پیشه در 29بهمن 1391 آمده است.» وی افزود: «کتاب فروردین 1391 برای چاپ ارایه شده، اما تاریخ مصاحبه‌ها برای آذر وبهمن 1391 است.»

پایبندی به سبک راوی

آریا بخشایش درباره دیگر نقاط قوت کتاب ابد+ 10 سال گفت: « عابدی تدوینگر اثربه سبک وسیاق راوی پایبند است و ادبیات او دست‌نخورده باقی مانده است. عابدی در متن و ادبیات آن دست نبرده است.»

وی افزود: «در فضای تاریخ شفاهی فضای گفتگو حاکم است و راوی می‌تواند مسایل را راحت باز گوکند و عابدی افکار و ایده‌های راوی را حفظ کرده و در واقع به تاریخ فکر اهمیت داده است.»

آریا بخشایش درباره ضمایم آخر کتاب گفت: «عابدی اسناد و تصاویر را در پایان کتاب اضافه کرده و این به جذابیت کتاب افزوده و از حالت متن خالص بیرون آورده است.»

حجم متناسب با موضوع

آریا بخشایش منتقد حاضر در جلسه، درباره حجم و آرم کتاب ابد+10 سال گفت: «حجم کتاب متناسب با موضوع است. کتاب نه خیلی چاق و نه خیلی لاغر است که خواننده دلزده بشود.» وی افزود، «آرم بالای جلد کتاب نأمانوس است و اگر رنگ جلد کتاب، با توجه عنوان تغییر می‌کرد، در کتابخانه بیشتر مورد توجه قرار می‌گرفت.»

سپس قزوینی از آریا بخشایش با اشاره به متن دستنویس فتورایی در کتاب پرسید: «تدوینگر به متن راوی وفادار بوده، درصورتی که در مصاحبه‌ی تاریخ شفاهی، ادبیات گفتاری رعایت می‌شود و در قلم، کتابی می‌نویسیم. عابدی تا چه حد به ادبیات راوی وفادار بوده است؟

آریا بخشایش گفت: «فتورایی به دبیری علاقه داشته و به خاطر یک اتفاق به استخدام ارتش در می‌آید. فتورایی در متن محترمانه صحبت می‌کند و این ادبیات، ادیبانه و محترمانه است و وقتی به لحاظ نگارش از متن خارج می‌شود، نشان می‌دهد که فتورایی، فردی ذاتاً نظامی و خشک نبوده و این در متن مشخص است.»

آن گاه قزوینی از عابدی خواست توضیح دهد چگونه کتابی که برای فروردین 1391 برای چاپ تحویل داده شده، تاریخ مصاحبه‌هایش بعد از فروردین 1391 است؟

عابدی گفت: «راوی قبل از چاپ، کتاب را بازدید کرد و من اصلاحات مد نظر وی را اعمال کردم، ولی بر اثر یک اشتباه، متن فایل تایپ شده به دست خودم از بین رفت و مجبور شدم با اتکا به فایل‌های قبلی کار را دوباره بازنویسی کنم.»

 وی افزود: «از زمان تحویل کتاب برای چاپ، تا هفت-هشت ماه قبل از انتشار آن، راوی با من تماس داشت و نظراتی را اعمال کرد که من به کتاب اضافه کردم، به همین علت بعضی از تاریخ‌ها مربوط به بعد از فروردین 1391 است.»

کم‌سوادترین و با سوادترین فرد جامعه مخاطب کتاب است

عابدی درباره لحن راوی در متن گفت: «در کارم نسبت به واژه‌های گوینده‌ی خاطره وفادار هستم، اما در متن، نوشتار خودم را به کار می‌برم. فتورایی، اصالتأ ترک زبان است و تحصیلات آکادمیک دارد. وی در بیان مطالبش کتابی صحبت می‌کند. در برخی موارد از ادبیات فتورایی فاصله گرفتم تا از خشکی مطالب دوری کنم. مخاطب کتاب ابد+ 10 سال را از کم‌سوادترین تا باسوادترین افراد جامعه در نظر گرفتم تا خواننده را با حوادث کتاب همراه کنم.»

انتخاب اسم کتاب از دغدغه‌های من بود

قزوینی از عابدی درباره چگونگی انتخاب عنوان «ابد+ 10 سال» برای کتاب پرسید؟

عابدی گفت: «انتخاب اسم کتاب یکی از دغدغه‌های من بود و خیلی زمان برد. سرانجام در پی مراجعاتم به مرکز اسناد، حکم دادگاه فتورایی را دیدم: «حبس ابد+ 10 سال»، و این عنوان را برای کتاب انتخاب کردم.»

عابدی در باب شخصیت راوی گفت: «کمتر کسی مانند ایشان صداقت در کلام داشت. فتورایی بزرگنمایی در کارش نداشت. وی این امکان را داشت که بعضی اتفاقات را به اسم خودش تمام کند، ولی حذر می‌کرد.»

مقدمه کتاب حکم ترازو دارد

آریا بخشایش از عابدی پرسید: «عنوان «مجموعه خاطرات» را به چه علت برای کتاب انتخاب کردید؟ منظور از «مجموعه خاطرات» چیست؟ در تاریخ شفاهی صحبت از مصاحبه، یک طرف راوی و طرف دیگر تدوینگر است  که نقش و سهم هر کدام از اینها در کتاب مشخص نیست.»

وی افزود: «در مقدمه ضعف دیده می‌شود، زیرا مقدمه برای کتاب حکم ترازو دارد. یک طرف تدوینگر و نویسنده کتاب و طرف دیگر خریدار و خواننده کتاب هستند و ما درباره ساعات مصاحبه، زمان و مکان مصاحبه با شخص راوی و چگونگی به دست آمدن اطلاعات، چگونگی نگهداری این اطلاعات، علت بازنشستگی فتورایی در 1364، در مقدمه کتاب چیزی نمی بینیم. مقدمه قوی در جذب مخاطب نقش خوبی دارد.»

عابدی در پاسخ به کامل نبودن مقدمه، تغییر یافتن ساختار مصاحبه و انتخاب عنوان «مجموعه خاطرات» برای جلدکتاب گفت: «ابد + 10 سال روایت از زبان راوی است و فتورایی هنگام بیان مطالب از دید خود، گاه تحلیل‌هایی داشت و موضوعاتی بیان شده که اتفاقات و مسایل روز بوده و جایی در کتا ب نداشته‌اند، مانند حوادث پادگان قوشچی. فتورایی در شکل‌گیری برخی حوادث دخیل نبوده و من با مشورت آقای قاسمی پور، مسئول دفتر فرهنگ و مطالعات پایداری در امور استان‌ها ترجیح دادیم متن کتاب به صورت روایت باشد.»

حجت الاسلام سعید فخرزاده مدیر واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی گفت: «کسانی که در حوزه تاریخ شفاهی کار می‌کنند، می دانند که مصاحبه‌ها چالشی است نه مطبوعاتی و رسانه ای. در کار مصاحبه مطبوعاتی، هدف طرح سئوال و دریافت جواب است و چالشی نیست. در حالی که در یک کتاب حوزه تاریخ شفاهی چالشی صحبت می‌کنیم. نقد‌ها و سئوال و جواب‌ها، جریان روایت را به هم می‌ریزد و کتاب برای مخاطب عام نامفهوم می‌شود و اگر بخواهیم اضافات را حذف کنیم و ساختار سئوال باقی بماند، اصل مصاحبه از بین می‌رود.» وی افزود: «در برخی موارد، طرح یک سئوال باعث انقطاع در متن می‌شود. در جاهایی مصاحبه‌کننده و خاطره‌گو کم حرف می‌زنند و طرح سئوالات به کمک متن می‌آید تا متن بریده بریده شده و اصلاح بشود.» وی در ادامه گفت: «برای روند بهتر بیان در متن، سئوالات اضافه را باید حذف کرد تا متن خواندنی تر شود.»

قاسمی پور مسئول واحد فرهنگ و مطالعات پایداری در امور استان‌ها درباره لحن راوی در کتاب گفت: «راوی یک نظامی بوده و به شدت مواظب حرفش هست.»

عابدی درباره مقدمه کتاب گفت: «مقدمه را از دید خودم نوشتم و مخاطب عام را در نظر داشتم.»

او درباره چگونگی انتخاب عنوان «مجموعه خاطرات» گفت: «کتاب درباره حادثه خاصی در کشور نیست به همین دلیل از این زاویه «مجموعه خاطرات» تلقی می‌شود و از طرفی در انتخاب این عنوان در روی جلد، دخیل نبودم.»

آریا بخشایشی درباره چالشی نبودن مصاحبه در متن کتاب از عابدی سئوال سئوال کرد، او پرسید: «چرا با این که 25هزار تومان ارثیه به فتورایی رسیده، در منزل برادرش سکنی داشته؟ درباره علت خودکشی راوی مصاحبه‌ای در متن نیست. یا جایی در کتاب، راوی درباره خودکشی علی محبی می‌گوید واین عمل او را خارج از آموزه‌های دینی می‌داند؟ در صورتی که خودش می‌خواسته خودکشی کند! چرا مصاحبه‌گر  بحث را به چالش نکشانده است؟»

عابدی در پاسخ گفت: «برای خواننده کتاب احترام قایل هستم، ولی نباید همه چیز را ریز به ریز به خواننده بگویم. راوی فردی محجوب و به اصول خاصی معتقد است. وی تا هیجده سالگی از شهر ارومیه خارج نشده بوده و با اینکه ارثیه خوبی به وی رسیده بود، به دلیل چارچوب فرهنگی و حجب و حیا از آن استفاده نکرده و در منزل برادش تا زمان استخدام در ارتش زندگی می‌کند. دلیل خودکشی فتورایی زمانی است که وی در زیر شکنجه و شلاق است و به این عمل واکنش نشان می‌دهد و چاقویی که برای میوه در زندان بوده برای خود کشی برمی‌دارد.»

سپس مجری نشست، به عابدی تدوینگر گفت: «همه چیز برای خواننده باید شفاف و گویا باشد و مخاطب نباید خودش حدس بزند.» وی افزود: «در متن باید جلوی تناقض‌ها را گرفت.»

آریا بخشایش نیز  گفت: «در سند تاریخی، جای برداشت شخصی نیست.» و سپس درباره تیتربندی کتاب گفت: «اگر تیتر مناسبتری به طور مثال در صفحه 69، در نظر گرفته می‌شد بهتر بود.»

وی افزود:«بعضی اسامی و موضوعات خاص در جایی داخل گیومه قرار داده شده، ودر جایی دیگر نه، اسامی قدیمی و جدید شهر در کتاب، روش یکسانی ندارند؛ به جای استفاده از کلمه حجاج، از کلمه زوار استفاده شده. حرف اضافه بعد از فعل آمده و از لحاظ دستوری اشکال دارد. فهرست اعلام که برای استفاده پژوهشگر تاریخ خیلی مهم است، در پایان کتاب نیامده و فهرست منابع و نشریات نیز درآخر کتاب نیامده است.»

تکرار در استفاده از منابع

آریا بخشایش گفت: «عمده‌ترین نقطه ضعف کتاب در پاورقی‌ها، استفاده از منابع یکدست و یا تک منبعی است. به طور مثال تدوینگر، کتاب خاطرات عزت شاهی را چندین بار استفاده کرده و تکرار استفاده از یک منبع چشمگیر است.»

او درباره قسمت پاورقی‌ها افزود: «در قسمت پاورقی‌های کتاب، زندگینامه افرادی آمده که سهم چندانی در زندگی راوی نداشته‌اند مانند: محمدرضا سلیمی، در حالی که برای کسی که در زندگی فتورایی، نقش مهمی داشته مانند: علی محبی، زندگینامه مختصری می‌بینیم.»

عابدی، تدوینگر در پاسخ گفت: «به دلیل اصرار در تعجیل چاپ، به منابع بیشتری مراجعه نکردم و از طرفی به کتابخانه خوبی نیز برای مراجعه نداشتم.»

او درباره قسمت پاورقی‌ها کتاب گفت: «من خواننده کتاب را خواننده عام در نظر گرفتم و تلاشم این بوده برای اسامی‌ای که فتورایی ‌آورده، در پاورقی بیشترین اطلاعات را به خواننده بدهم. ولی درباره علی محبی، این نقصان را احساس کردم، زیرا افراد خانواده علی محبی، راضی به مصاحبه نبودند و به اصرار راوی با من تلفنی صحبت مختصری کردند.»

عابدی درباره نیامدن فهرست اعلام در پایان کتاب گفت: «من مدت‌هاپیگیری کردم و دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری اعلام کرد ضرورتی برای درج فهرست اعلام در کتاب، نیست.»

قاسمی پور مسئول فرهنگ و مطالعات پایداری در امور استانها نیز گفت: «فصل علی محبی، در کتاب  ابد+ 10 سال فصل درخشانی است، چون زندگی علی محبی نایاب است.»

در پایان جلسه فخر زاده خطاب به  عابدی گفت که در سال 1364، در ارومیه با مرحوم صیاد شیرازی و اکبر فتورایی مصاحبه داشته ولی عابدی در پاسخ گفت: «این مصاحبه به من نشان داده نشده است.»

عابدی در پایان از نقد کتاب «ابد+ 10 سال»، در حوزه هنری، تشکر کرد.