قدیمی ترین نوع تاریخ

شفیقه نیک نفس

تاریخ شفاهی چیست؟
«تاریخ، دانش پیچیده‌ای است که برای وصول به حقیقتی همیشه نسبی، ناگزیر از پیمودن راه‌های ناهموار و پیچیده است و می‌دانیم که در طی قرون، با چه شیوه‌های متفاوتی درک شده است. یعنی هر نسلی به نوبه خود سنگی برای ایجاد این معبد باشکوه حمل کرده اما باز هم بنای کِلیو (رب‌النوع تاریخ و شعر حماسی) ناتمام مانده است.»1
تاکنون تاریخ به شیوه‌های گوناگونی درک شده است؛ از طریق نقاشی‌های به جا مانده بر دیوار غارها، ابزارهای باقی‌مانده از انسان‌های نخستین، مطالعه سنگ‌نوشته‌ها، رؤیت و بررسی بناهای بر جای مانده، مطالعه و بررسی مجسمه‌ها و سکه‌ها و مهرها، مطالعه نامه‌ها، کتب خطی، سفرنامه‌ها و خاطرات و… تاریخ شفاهی نیز یکی دیگر از روش‌های درک تاریخ است. «تاریخ شفاهی، نوعی شیوه جمع‌آوری و آماده‌سازی اطلاعات تاریخی از طریق ضبط مصاحبه با شرکت‌کنندگان در رویدادهای تاریخی است. تاریخی شفاهی، هم قدیمی‌ترین نوع تاریخ است که مربوط به پیش از دوره آغاز اختراع الفبا و ثبت تاریخ و هم یکی از جدیدترین انواع آن است که از دهه 1940، با ضبط مطالب روی نوار آغاز شد.»2
تاریخ روایی، نه آن چنان بیگانه با فرهنگ ایرانی و اسلامی است که آن را کاملاً وارداتی بدانیم و نه آن‌چنان خودی که سرمنشاء آن داخلی باشد. وجود افسانه‌هایی که سینه‌به‌سینه نقل شده، شاهنامه‌خوانی یا نقالی شاهنامه و از همه مهم‌تر احادیث بسیاری که با کلمه «قال» آغاز شده، مبین روایی‌بودن تاریخ ماست. اما تاریخ شفاهی، مقوله‌ای دیگر است. تاریخ شفاهی، مبتنی است بر مصاحبه رودررو با تاریخ‌سازان؛ مصاحبه پژوهشگر تاریخ با نقش‌آفرین تاریخ در مورد تجربیات خاصی که دارد. بهره جستن از روایات شفاهی به عنوان یک منبع تاریخی، امری همیشگی در تاریخ‌نگاری هر ملیتی است، اما در بحث تاریخ شفاهی، مورخ، خود به تولید منابع تاریخی دست می‌زند.

در تاریخ شفاهی محقق برای دستیابی به پاسخ‌های دقیق، سؤوالات خود را با دقت مطرح می‌کند و می‌کوشد از این طریق خاطرات شخص را درباره حوادثی که شاهد آن بوده، مجدداً احیا سازد. حافظه افراد گنجینه‌ای است که با اسناد مکتوب آرشیو برابری می‌کند و هنر مصاحبه‌گر، در طرح سؤالات دقیقی است که با بازشنوی تجربه‌های شخصی فرد، اطلاعات کاملی از منبع خود کسب کند و یافته‌های نو خود را برای آیندگان به جای بگذارد. در هنگام مصاحبه، به حوادث تاریخی از زوایای دیگری نگریسته می‌شود و مطالبی رد و بدل می‌گردد که در هیچ منبع دیگری یافت نمی‌شود. بدون شک این‌گونه اطلاعات بسیار تازه و باارزش هستند. اطلاعات شفاهی مطلوب، آن دسته از داده‌هاست که در سایر منابع نوشتاری یا غیرنوشتاری یافت نمی‌شود. به عبارت دیگر، هنگامی که محقق به سند مکتوب دسترسی دارد، مراجعه به منابع دیگر تکرار مکررات است. تاریخ شفاهی هنگامی موضوعیت پیدا می‌کند که منابع اطلاعاتی ناتوان از ارائه خبر باشند.
برای گردآوری اطلاعات شفاهی برنامه‌ریزی دقیقی لازم است تا اول اینکه اطلاعات تکراری نباشد؛ دوم کاملاً مورد نیاز جامعه تحقیقاتی باشد. قدم اول در این زمینه، انتخاب شخصیت‌های مناسب است. تسلط مصاحبه‌گر بر موضوع مصاحبه از عوامل مهم موفقیت مصاحبه به شمار می‌رود. بنابراین انجام مطالعات مقدماتی و طرح سؤوالات دقیق، از مراحل مهم هر مصاحبه تاریخ شفاهی است. مصاحبه‌گر باید با طرح سؤالات سنجیده، خاطره‌های دیرین را در ذهن مصاحبه‌شونده احیا و او را تشویق کند تا در مورد موضوع مورد بحث به توضیح بپردازد. مصاحبه‌گر باید نقش مصاحبه‌شونده را در جریانات مورد بحث بشناسد و پیوند او را با موضوع طی مصاحبه مشخص کند. هر چقدر این نقش در تکوین رویداد مزبور مهم‌تر باشد، مصاحبه در نگاه مورخان ارزش بیشتری پیدا خواهد کرد. هنگامی که پای درگیری‌های حزبی یا مسائل مورد اختلاف بین چند گروه در میان است، مصاحبه‌گر باید با طرف‌های مخالف و موافق مصاحبه کند؛ و بدین گونه است که مورخان از اسناد شفاهی به عنوان مدرکی برای درک رخدادهای گذشته استفاده می‌کنند.

تاریخچه تاریخ شفاهی
استفاده از منابع تاریخ شفاهی را مورخان درباره دوران معاصر از زمانی آغاز کردند که از روش‌ها و اصول جامعه‌شناسان و انسان‌شناسان در امر مصاحبه بهره گرفتند. هدف از این کار، گسترش دانش تاریخی در زمینه‌هایی بود که مدارک و شواهد مستند، کمیاب، یکطرفه یا نایاب است. در اروپا این شیوه تحقیق را در آغاز قرن بیستم، تی. فیشر آنوین3 و جین کابدن آنوین4 به کار گرفتند. شیوه کار آن‌ها به این طریق بود که در روزنامه‌ها، آگهی‌هایی چاپ می‌کردند و از افرادی که تجربیات تلخی از سیاست‌های خاص دولت داشتند، می‌خواستند که اطلاعاتشان را به صورت شفاهی یا کتبی ارائه بدهند؛ مثلاً کسانی را که دولت بدون پرداخت هیچ وجهی از اراضی خود بیرون می‌راند.

از جنگ جهانی دوم به بعد، مورخان در مورد مطالعه جوامع بی‌سواد به‌خصوص در آفریقا، شدیداً متکی به منابع شفاهی بوده‌اند. به طور مثال در برخی کشورهای آفریقایی، نام تعدادی از رهبران سابق قبایل و دستاوردهای دوران اقتدار آن‌ها سینه‌به‌سینه نقل می‌شد. اگرچه این اطلاعات کاملاً قابل قبول نبود و پای علوم دیگر مانند باستان‌شناسی و زبان‌شناسی نیز به میدان کشیده می‌شد، اما به عنوان منابع تاریخی مورد استفاده قرار می‌گرفت. در مورد دوران مستعمراتی، منابع، شفاهی و متنوع‌تر بود و از مقایسه و مقابله آن‌ها با یکدیگر یا با منابع مکتوب، امکان دست‌یافتن به اطلاعات مستند وجود داشت. به این ترتیب با به‌کارگیری این شیوه‌ها ابعاد تازه‌ای از تاریخ آفریقا به تاریخ جهان افزوده شد.5
در حال حاضر بسیاری از سازمان‌های تحقیقاتی دولتی یا خصوصی در زمینه تاریخ شفاهی فعال هستند. از جمله مراکز دولتی که آرشیو تاریخ شفاهی تأسیس کرده‌اند، می‌توان به این مراکز اشاره کرد:

1. آرشیو ملی سنگاپور که بخش تاریخ شفاهی آن از سال 1979 آغاز به کار کرد.
2. آرشیو ملی ایتالیا
3. وزارت دفاع اسپانیا
4. آرشیو ملی انگلیس و…

و انجمن‌های متعدد نظیر:
1. انجمن بین‌المللی تاریخ شفاهی در آلمان
2. جامعه تاریخ شفاهی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه اسکس در انگلیس
3. انجمن تاریخ شفاهی در دانشگاه بایلور در ایالت تگزاس
4. انجمن تاریخ شفاهی استرالیا در کتابخانه ایالتی نیوساوت‌ولز در سیدنی استرالیا
5. انجمن ملی تاریخ شفاهی نیوزیلند
6. انجمن تاریخ شفاهی کانادا در آرشیو ملی کانادا
7. انجمن تاریخ شفاهی روسیه در دپارتمان تاریخ انستیتو پزشکی کیروف
8. جامعه تاریخ شفاهی مالت در مالت
9. شبکه تاریخ شفاهی مکزیک در انستیتو ملی تاریخ و انسان‌شناسی
10. انجمن تاریخ شفاهی برزیل در دانشگاه فدرال پرنامبوکو
11. برنامه تاریخ شفاهی در انستیتو تاریخ آرژانتین در دانشگاه بوئنوس آیرس
12. تاریخ شفاهی (اروگوئه) در دانشگاه جمهوری در مونته‌ویدئو اوروگوئه
13. بانک خاطره جزایر کی من در جورج تاون (جزایر آنتیل)
14. برنامه اسناد شفاهی و تصویری دانشگاه آنتیل ـ تری نیداد
15. تاریخ شفاهی آرشیو ملی سباح در مالزی
16. تاریخ شفاهی آرشیو ملی زیمباوه ـ حراره زیمباوه

انواع کاربرد تاریخ شفاهی
از تاریخ شفاهی برای جمع‌آوری اطلاعات استفاده می‌شود. به‌طور مثال مؤسسه‌های دولتی برای درک تاریخچه اماکن، سازمان‌ها و برنامه‌های مرتبط با خود، به این طریق اطلاعات مستند جمع‌آوری می‌کنند. همچنین در مؤسسه‌های آرشیوی، از تاریخ شفاهی برای پر کردن خلأ اطلاعاتی اسناد استفاده می‌شود. مؤسسه‌های خصوصی به‌وسیلة تاریخ شفاهی، اطلاعاتی را به سفارش مؤسسه‌های دولتی یا به سفارش‌های خصوصی جمع‌آوری می‌کنند. از نمونه‌های جالب چنین فعالیتی، فعالیت مؤسسه‌ Living Legacies در کالیفرنیای جنوبی است که فعالیت خود را از 1988 آغاز کرد و علاوه بر تهیه تاریخچه خانوادگی افراد، تاریخ مؤسسه‌های اجتماعی نظیر معابد و کلوپ‌ها را نیز تهیه می‌کند. ظاهراً تعداد این مؤسسات در آمریکا رو به افزایش است. در عین حال برخی برنامه‌های تاریخ شفاهی را موزه‌ها و جمعیت‌های هنری نیز به اجرا درآورده‌اند. دانشگاه‌هایی نظیر دانشگاه کالیفرنیا نیز، از جمله مراکز فعال در تاریخ شفاهی است.

کار این عمومی‌سازی تا به جایی رسیده است که برخی نحوه انجام مصاحبه تاریخ شفاهی را به کودکان مدارس هم آموزش می‌دهند. به‌طور مثال مؤسسه Living Legacies در کالیفرنیا، به کودکان می‌آموزد که چگونه با پدربزرگ و مادربزرگ‌های خود مصاحبه کنند و یا در یکی از مدارس انگلیس، به کودکان 8 ـ 7 ساله و 10 ـ 9 ساله در دبستان و نیز به دانش‌آموزان دبیرستان آموزش تاریخ شفاهی داده شد. مورد اخیر، بر تحقیق در مورد یکی از مدارس مرکزی شهر لندن تمرکز داشت که مقارن با شروع جنگ جهانی دوم، به منظور تأمین امنیت جانی دانش‌آموزان، آن‌ها را به روستایی در حومه شهر منتقل کرده بودند. در ابتدا تعدادی از دانش‌آموزان مذکور و میزبانان آنان در آن روستا شناسایی و در یک جا جمع‌آوری شدند. سپس مصاحبه تاریخ شفاهی با آنان به وسیله معلمان و دانش‌آموزان انجام شد. طی این جلسه‌ها، هم موضوع مورد نظر و هم رفتار دانش‌آموزان به لحاظ روان‌شناسی و علاقه‌مندی‌های آنان بررسی شد.
از دیگر پروژه‌های جالب تاریخ شفاهی، پروژه تاریخ شفاهی ساحل است که طی این پروژه ـ که در فاصله ماه‌های ژوئن تا اکتبر 1990 انجام شد ـ پانصد ساعت مصاحبه به هفده زبان با اهالی 9 شهر از کشورهای سنگال، موریتانی، مالی، بورکینوفاسو، نیجریه، چاد، سودان و اتیوپی انجام شد. یکی از اهداف این پروژه، این بود که نشان دهد چگونه می‌توان از تاریخ شفاهی به وسیله گفت‌وگو با کشاورزان، دامداران و مهاجران در فرایند توسعه بهره برد. این پروژه درصدد حصول درک بهتری از روش سنتی بهره‌برداری از زمین، اجاره زمین، کشاورزی و نظام‌های چوپانی، علل پیشروی کویر و سایر جنبه‌های زندگی در ساحل عاج بود.

دیل ترلون7 مدیر دپارتمان تاریخ شفاهی دانشگاه کالیفرنیا در لُس‌آنجلس، معتقد است که تاریخ شفاهی به لحاظ جامعه‌شناسی بسیار اهمیت دارد، چرا که در عصری که شکل‌های نوین رسانه‌ها نظیر دورنگار (فاکس) و پست الکترونیک به سرعت جایگزین نامه‌ها، خاطرات روزانه و دیگر مدارک سنتی می‌شود، تاریخ شفاهی سند جاودانه‌ای ایجاد می‌کند. از این گذشته، این یک واقعیت بدیهی است که تاریخ را قدرتمندان می‌نویسند و در مورد آن‌ها نوشته می‌شود؛ اما تاریخ شفاهی در پی تصحیح آن است و این به معنای مردمی‌کردن تاریخ‌نگاری است.
آرت هنسن8، مدیر برنامه تاریخ شفاهی دانشگاه ایالتی فولترن، معتقد است هر چیزی که دیدگاه تاریخی را تشویق کند، مفید است؛ خواه بر مبنای اطلاعات خانوادگی باشد یا بر مبنای اطلاعات محلی و یا اطلاعات مربوط به نهادها.

تاریخ شفاهی در ایران
در ایران پس از وقوع انقلاب اسلامی، به تاریخ شفاهی به عنوان یک شیوه پژوهش تاریخی توجهی خاص صورت گرفت. اگرچه پیش از وقوع انقلاب نیز مجلاتی نظیر وحید، با تشویق بزرگان به نوشتن خاطراتی از دوران زندگی خود، قدم‌هایی در این مسیر برداشتند، اما این اقدام تا حدودی متفاوت با شیوه جمع‌آوری اطلاعات در تاریخ شفاهی است.
با وقوع انقلاب اسلامی، بسیاری از وابستگان رژیم گذشته از ایران گریختند و بسیاری از مبارزان و زندانیان سیاسی از زندان‌ها آزاد شدند. از طرف دیگر، از هم گسستن قید و بندهایی که بسیاری از آگاهان را به سکوت می‌کشاند، فضای مناسبی برای بیان تجربیات و داشته‌های نهان آن‌ها ایجاد کرد. از اینجا بود که برخی در ایران و یا خارج از ایران، درصدد مصاحبه با این آگاهان برآمدند. فرصت درخشانی که می‌شد طی آن ابهامات بسیاری را مطرح کرد و مورد بررسی قرار داد.
بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی از معتقدان دست‌اندرکار ضبط مصاحبه تاریخ شفاهی بود که به منظور تدوین تاریخ انقلاب اسلامی تشکیل شد. از دیگر مراکز فعال در ایران، سازمان اسناد ملی سابق ایران یا معاونت فعلی اسناد ملی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، مؤسسه تنظیم آثار و نشر ارزش‌های حضرت امام(ره)، آستان قدس رضوی و موزه ملی پزشکی را می‌توان نام برد. در خارج از ایران نیز بخش مطالعات خاورمیانه دانشگاه هاروارد، بنیاد مطالعات ایران، مرکز تاریخ شفاهی یهودیان ایرانی، انستیتو بین‌المللی تاریح اجتماعی آمستردام و … را می‌توان برشمرد.
سازمان اسناد ملی سابق ایران، فعالیت خود را در زمینه تاریخ شفاهی، رسماً از سال 1372 آغاز کرد و طی یازده سال گذشته، تاکنون با سیصد نفر از شخصیت‌های علمی، فرهنگی، سیاسی و هنری، قریب به یکهزار ساعت مصاحبه تاریخ شفاهی انجام داده است.

مشکلات کار و انتقادهای مطرح شده
تاریخ شفاهی نیز مانند هر شیوه پژوهشی دیگر با مشکلات متنوعی روبه‌رو بوده و هست. مشکلاتی که گاه به طور عمومی برای هر نوع مصاحبه تاریخ شفاهی وجود دارد و یا مشکلاتی که به طور خاص در ایران با آن روبه‌رو هستیم که از آن جمله است:

1. به‌طور کلی در مصاحبه تاریخ شفاهی، واقعه تاریخی از دیدگاه فردی خاص بیان می‌شود. دیدگاه‌های فردی، قوه ادراک انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و گاهی موجب می‌شود که خاطره بیان‌شده به صورت گزینشی ابراز شود؛ یعنی به وسیله مصاحبه‌شونده و بنا به میل و سلیقه او، از بین خاطرات دیگر انتخاب شده باشد. این نوع جهت‌گیری را افراد با هر نوع پیشینه سیاسی یا اعتقادی اعمال می‌کنند. بنابراین در نظر گرفتن این واقعیت برای درک تاریخ بسیار مهم است.
2. در مصاحبه تاریخ شفاهی، مصاحبه شونده همواره خود را مبرا از هر نوع عمل خطایی دانسته و اغلب از موضعی مثبت به بازگویی جریانات می‌پردازد.
3. در مصاحبه تاریخ شفاهی، گاه تصورات شخصی پا به حیطه تاریخ می‌گذارد؛ به این ترتیب که ذهن قهرمان‌پرور برخی، شاخ و برگ اضافی به واقعه‌های تاریخی می‌دهند و رنگ و بوی غیر واقعی به آن‌ها می‌بخشد. به‌طور مثال در جریان اعدام محمدحسین سیف قاضی (از پیروان و هم‌مسلکان قاضی محمد مهابادی)، گفته شده که او را سه بار به طناب دار کشیدند. برخی نیز گفته‌اند: دو بار این اتفاق افتاده؛ و حتی گفته شده که او را روی زمین خفه کردند و سپس به طناب دار کشیدند. به این ترتیب اگرچه واقعیت نهایی اعدام سیف قاضی است، ولی نحوه آن مورد توافق نیست.
4. از دیگر مشکلات عمومی تاریخ شفاهی سن زیاد، ضعف شنوایی و مشکلات جسمی نامناسب برخی شخصیت‌های مصاحبه‌شونده است. این مسئله برقراری ارتباط با آنان را مشکل می‌کند و حاصل کار ناقص می‌ماند.
5. گاه مصاحبه‌شوندگان در عین اینکه انجام مصاحبه را پذیرفته‌اند، از بیان برخی مطالب نیز به دلایل متفاوت خودداری می‌ورزند. برخی درصدد آزمودن مصاحبه‌کننده هستند. برخی او را در حد خود نمی‌دانند. برخی پایبند ارزش‌های اخلاقی هستند. برخی وفادار به روابط گذشته خود با مقامات بالاتر هستند و بنا به هر دلیلی از بیان کل ماجرا می‌پرهیزند.
6. موارد بالا مربوط به مصاحبه‌شوندگان بود، اما مصاحبه‌کننده نیز خود می‌تواند منشاء مشکلاتی باشد. همچنان که مصاحبه‌شونده در محتوای مصاحبه نقش اساسی دارد، مصاحبه‌کننده نیز با رفتار خود و یا اظهار نظری ناشیانه، می‌تواند افکار و احساس مصاحبه‌شونده را تحت تأثیر قرار دهد و از محتوای مصاحبه بکاهد.

انتقادهای مطرح شده درباره تاریخ شفاهی
نبود نقد عمومی در موررد مصاحبه‌های تاریخ شفاهی، تعلیم ندیدن مصاحبه‌کنندگان، استفاده از معیارهای ژورنالیستی، اختصاص نیافتن وقت کافی به تحقیق و پژوهش و تعجیل در انجام کار از جمله انتقادهایی است که بر تاریخ شفاهی وارد آمده است.
این انتقادها را به طور کلی به سه دسته تقسیم کرده‌اند:
1. شیوه انجام مصاحبه
2. استانداردهای تحقیقی به منظور آمادگی برای انجام مصاحبه
3. مسائل مربوط به روش‌شناختی تاریخی.10

در مورد اول، مصاحبه‌کننده ضمن آشنایی با فنون انجام مصاحبه، باید به‌خوبی با انجام مطالعات لازم آماده انجام مصاحبه شود. در این صورت هیچ خللی در کار او وارد نخواهد آمد. مشکل دوم، مشکلی است که نه تنها پژوهشگران تاریخ شفاهی بلکه تمام مورخان با آن روبه‌رو هستند. منابع را باید بررسی کرد؛ شواهد باید به دقت مورد تحقیق قرار گیرد و مطالب عنوان‌شده در مصاحبه باید مستندسازی شود.
در مورد سوم یعنی روش‌شناختی تاریخی، برخی گفته‌اند: مصاحبه‌شوندگان تاریخ شفاهی نمایندگان جامعه نیستند که مصاحبه با آن‌ها بتواند تصور درستی از دوره مورد نظر ارائه بدهد. در این مورد، باید دانست که مصاحبه‌شونده تاریخ شفاهی به عنوان نماینده آماری جامعه انتخاب نشده، بلکه او به دلیل عینیت‌بخشیدن به فرایندی تاریخی انتخاب شده است.
صاحب‌نظران، مباحث متفاوت را پیرامون نوع اطلاعات جمع‌آوری شده در تاریخ شفاهی عنوان می‌کنند. از جمله کاتلر11 معتقد است که هر مصاحبه تاریخ شفاهی، در نهایت که متن آن روی کاغذ می‌آید، ماده‌ای خام مانند دیگر منابع تاریخی است؛ در حالی که بنیسون12 معتقد است که تاریخ شفاهی، خاطره‌ای اتوبیوگرافیکال یا خودنگارانه است و نقش مصاحبه‌کننده را به عنوان یک تفسیر اولیه تبیین می‌کند. به نظر او مصاحبه، طبقه‌بندی و نظم‌بخشی اولیه است. لیند13، می‌گوید که تاریخ شفاهی، خودش تاریخ است در قالب بیان روان و سلیس ضمیر خودآگاه. در پاسخ وی، لمیش14، تاریخ شفاهی را سند محدودی می‌بیند که سنتز تاریخی جدیدی را ساخته است.15

در پاسخ به نظریه‌های بالا، باید دانست که در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی، تاریخ‌نگاران نقش فعال دارند و خود به خلق تاریخ می‌پردازند و به همراه خود نظم، انتخاب و تفسیر از پیش موجود تاریخ را حمل می‌کنند. برخلاف نامه‌ها، اسناد و مدارک و سایر مواد آرشیوی، این نوع اطلاعات را پس از وقوع واقعه، تاریخ‌نگاران خلق می‌کنند؛ بنابراین اسناد منحصر به‌فردی به شمار می‌روند.

به عقیده رونالد گریل16، مصاحبه، ساختار روایت محاوره‌ای دارد؛ «محاوره‌ای» به دلیل ارتباط مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده، و «روایتی» به خاطر شکل آن که به صورت بیان داستان است. این روایت‌ها در حالی که ممکن است براساس کرونولوژی از خاطره‌های شخصی بنا شده باشد، اتوبیوگرافی یا بیوگرافی نیست، چرا که مصاحبه تاریخ شفاهی، بر مبنای روابط متقابل مصاحبه‌شونده و مصاحبه‌کننده بنا شده است. مصاحبه نمی‌تواند از شرایطی که در آن خلق شده، جدا باشد. برای تجزیه و تحلیل صحیح هر مصاحبه باید ترکیبی از تجزیه و تحلیل‌های اجتماعی و روان‌شناختی مربوط به رابطه میان مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده و مناسب‌بودن موقعیت آن‌ها را بررسی کنیم.17

پی‌نوشت
1. شارل ساماران: روش‌های پژوهش در تاریخ.
2. تعریف Oral History Association از تاریخ شفاهی. این مؤسسه در سال 1996 تأسیس شده است.
3. T. Fisher Unwin.
4. Jane Cobdon Unwin.
دایرة المعارف تاریخ بلاکوِل.
6. Danny/Feingold: Something permanent to hold on to, Los Angeles Times 1997. , July30
7. Dale Trelvan.
8. Art Hansen.
9. همان مقاله.
10. Ronald J. Grele. Movement without aim: The Oral history Reader by Robert Perk and Alistair Thomson. London: Routledge, 1998.
11. W.W.Cutler.
12. S.Benison.
13. Lynd.
14. Lemisch.
15. همان مقاله.
16. Ronald Grele.
17. همان مقاله.