روایت اهل قلم از خاطره‌نویسی و تاریخ شفاهی

در اولین روز هفته کتاب، تماشاخانه مهر حوزه هنری، میزبان حماسه نگاران، پژوهشگران، سیاست گذاران و علاقه مندان کتاب دفاع مقدس در نشست «روایت قلم» بود.
به گزارش پایگاه خبری حوزه هنری، در این نشست چهره های شاخص ادبیات پایداری و مسئولان مربوطه حضور داشتند. محسن مومنی شریف رئیس حوزه هنری، دکتر عباس صالحی معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معصومه آباد عضو شورای شهر و نویسنده، مجتبی رحماندوست نماینده مجلس شورای اسلامی و نویسنده و... حضور داشتند.
معصومه آباد که در کتاب «من زنده ام» خاطرات دوران اسارتش را شرح داده است، در این نشست با اشاره به شباهت دفاع مقدس به حادثه کربلا گفت: در یک طرف جوانمردان بی پناه و در طرف دیگر دنیای ناجوانمردان صف کشیده بودند.
آباد که یکی از چهار زن آزاده جنگ تحمیلی است، تاکید کرد: جنگ ها به هر دلیلی ممکن است شروع شوند اما مسئله مهم این است که چه می شود که جنگ ها تمام می شوند؟ دلیل اتمام جنگ ما منظومه و صحیفه ای اثرگذار است و همان طور که مقام معظم رهبری هم اشاره کردند، جنگ ما گنجی پایان ناپذیر است.
وی همچنین اظهار کرد: تقدس دفاع ما از بی پناهی و مظلومیت ملت ما که در عین حال دارای ریشه های والای ایدئولوژیک و باورهای مردمی بوده اند، ریشه می گیرد.
این زن آزاده در مورد روایت خاطرات و داستان های دفاع مقدس گفت: با توجه به این که پیش از من کتاب های زیادی درباره دوران اسارت نوشته شده بود، فکر می کردم آخرین نفری هستم که آخرین برگ های دفاع مقدس را می نویسم و به همین جهت مخاطبی برای شنیدن و خواندن ندارم. به همین دلیل کتاب را با تردید منتشر کردم اما امروز با توجه به استقبال مردم در سراسر ایران و حتی اروپا از این کتاب و بازخوردهایی که از مردم می بینم، متوجه می شوم که این کتاب انعکاس خوبی داشته و این مسئله نشان دهنده مظلومیت و حقانیت ایران در جنگ تحمیلی است.
آباد با بیان این که اعتراف می کنم نویسنده نیستم، ادامه داد: صرفا احساس و عقیده و خاطره خودم را در کتاب «من زنده ام» مکتوب کردم؛ چرا که به نظرم می رسید باید این کار را برای آیندگان انجام دهم. به نظر من خاطرات می توانند چراغ راه آیندگان و نسل جوان باشند و باید این وظیفه مان را انجام دهیم.
این عضو شورای شهر همچنین اظهار کرد: رسالت نویسنده رسالت بزرگی است. ما معجزه نمی کنیم اما با ابزاری سر و کار داریم که معجزه آفرین است، انبوه عواطف و احساسات وقتی با صداقت و درستی همراه باشد، تاثیرگذاری بسیاری خواهد داشت.
این نویسنده تاکید کرد: باید حواسمان باشد دچار غفلت نشویم؛ چون بر اثر این غفلت و فراموشی، خاطرات ما ممکن است به افسانه پهلو بزند و باورپذیر نباشد.
وی با اشاره به این که اسارت، اولین جبهه جنگ است، گفت: دشمن ما مسلح بود و ما بی سلاح. جنگ ما اولین جنگی است که مفهوم مفقودالاثر در آن به وجود آمده است؛ چون دشمنان بر خلاف قواعد جنگ عمل کرده و اسرای ما را پنهان می کردند.
این آزاده با اشاره به این که باید در بیان خاطرات به واقعیات اشاره کرد و صداقت داشت، گفت: من در زمان اسارت هم امید داشتم هم ترسیدم، هم گریه کردم و هم خندیدم، اما ایستادم و به پای آرمانم ایستادگی کردم. در این کتاب هم به تمام این واقعیات اشاره کردم و بی هیچ مبالغه احساساتم را بیان کردم.
معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم که به عنوان سخنران در نشست «روایت قلم» عصر روز شنبه 24 آبان ماه حوزه هنری حضور داشت، موضوع ادبیات دفاع مقدس را به سه شاخه ادبیات، اسنادنگاری و حوزه کتابخوانی تقسیم و به تشریح وضعیت و ویژگی های آن پرداخت. سید عباس صالحی گفت: جمله امام را که فرمود «جنگ یک نعمت است» امروزه می توان در زمینه فرهنگ مکتوب جنگ و ادب پایداری بررسی کرد. امروزه ژانری به نام ادبیات دفاع مقدس در ایران شکل گرفته که موجب پربار شدن و غنای مقوله کتاب و ادبیات شده است.
معاون فرهنگی وزیر ارشاد افزود: در بحث خاطره نویسی، خاطره نگاری های جنگ بر ضلع مقابل خود یعنی خاطره نویسی آزاد تاثیر داشته و موجب غنای آن شده است. قوام این نوع کتاب ها موجب استقبال مردم و خوانندگان از خاطرات است.
وی در تشریح شاخه اسنادنگاری دفاع مقدس گفت: اسنادنگاری در دفاع مقدس که شامل وصیت نامه های شهدا هم می شود موجب اثربخشی بر اسنادنگاری رسمی شده است. این نوع از اسناد در سطح عمومی جامعه نیز بازخورد قابل توجه و مطلوبی داشته است. امروزه فرهنگ مکتوب جنگ در تعاملی فعال با اضلاع مقابلش توانسته به جایگاه مطلوبی دست یابد و خود را به عنوان یک سبک ادبی مطرح سازد.
دکتر صالحی در ادامه به بیان ابعاد و ویژگی های سومین شاخه از ادبیات پایداری پرداخت و گفت: امروزه با تثبیت ژانر ادبیات دفاع مقدس در میان طیف خوانندگان، حوزه کتابخوانی پربار شده است و عملا مخاطبین کتاب افزایش یافته است.
وی در ادامه در مورد کارکردهای ژانر کتاب دفاع مقدس تصریح کرد: این کارکردها بر سه حوزه شناختی، رفتاری و عاطفی استوار است. حوزه شناختی به جای پرداخت به سطح رویدادها، با لایه های پنهان و پیچیده انسان شناختی سروکار دارد که موجب شناخت انسان است. کارکرد رفتاری و هنجاری همان همذات پنداری است که به علت وجود اقشار مختلف در جنگ، موجب یافتن وجه اشتراک تمام مخاطبان از هر قشر می شود.
وی در ادامه افزود: کارکرد سوم این ژانر، عاطفی است که ویژگی های آن بسیار خاص است. این کتب ترکیبی از لذت و اندوه، شادی و غم را پدید می آورد که به نوعی یک عاطفه است.
صالحی در پایان گفت: کتب دفاع مقدس می تواند با تکیه بر این کارکردها و ترکیبشان همچنان پیشرفت کند. با اتصال تجربیات گذشته و پتانسیل های امروز باید برای جهانی شدن فرهنگ دفاع مقدس ایران اسلامی حرکت کرد.
نویسنده و نماینده مجلس شورای اسلامی هم در نشست «روایت قلم» که به مناسبت هفته کتاب در حوزه هنری برگزار شد، گفت: اگر نخواهیم در برابر رمان کلاسیک سر خم کنیم می‌توانیم تاریخ شفاهی جنگ را به عنوان رمان‌ نوین ایران معرفی کنیم که چیزی از مدل کلاسیک آن کم ندارد.
مجتبی رحماندوست نویسنده و نماینده مجلس شورای اسلامی تاکید کرد: با گذشت بیش از سی سال از جنگ، اگر می خواهیم برای جنگ نشستی بگذاریم، آن نشست باید تخصصی باشد. بیست و یک سال گذشته نخستین سمینار رمان جنگ در ایران و جهان در کرمانشاه برگزار شد. اما حالا که زمان گذشته و می‌توان به صورت تفصیلی و جزئی به این مسائل پرداخت، گونه‌های متفاوتی از نوشته درباره جنگ مورد بررسی قرار بگیرد و کلی‌گویی نباشد.
وی ادامه داد: آنچه با مسئولیت در حوزه هنری و خواندن کتاب‌های متعدد به نظرم می‌رسد این است که گاهی دیده می‌شود نویسندگان تصویری صحیح از جانبازان و رزمندگان عرصه مقاومت نشان نمی‌دهند و آن ها را از افراد عادی کمتر جلوه می‌دهند؛ در حالی که واقعاً این طور نبوده است و قهرمانان جنگ ما انسان‌هایی بودند که پیروزی آفریدند.
رحماندوست ادامه داد: جنگ‌ ما با پیروزی به پایان رسید؛ به این معنی که یک وجب از خاک‌مان را از دست ندادیم و هیچ قانونی به نفع دشمن و یا به ضرر خودمان در مجلس به تصویب نرسید و دشمن هم نتوانست قانونی علیه ما تصویب کند و این پیروزی جنگ ما است. جنگی که برای ما افتخار است در حوزه داستان و شعر نباید یأس‌آفرین باشد و رمان جنگی ما نباید ناامیدکننده باشد که به نظرم امروز کمی به این سو رفته‌ایم و باید از ادبیات ما پیروزی افتخارآفرین خارج شود و اگر این خارج نشود شکست است.
این نویسنده با بیان این که در جنگ تلخی‌هایی نیز داشته‌ایم، اظهار کرد: ما نمی‌گوییم جنگ ما این تلخی‌ها را نداشته است. مگر می‌شود که جنگی که این همه سال و در این مرزهای طولانی طول می‌کشد انحراف و تخلف نداشته باشد؟ اما با تمام این تلخی‌ها و انحراف‌ها برآیند نهایی این جنگ صداقت، عزت، پیروزی و افتخار بوده است و هر وقت از آن یاد می‌کنیم سینه جلو می‌دهیم و می‌گوییم امام فرمانده کل قوا بوده است. اگر کسی آمد این تخلف‌ها را جمع کرد و در قالب یک رمان منتشر کرد آن رمان شر است و تحریف دفاع مقدس رخ داده است.
این نماینده مجلس شورای اسلامی تاکید کرد: ما باید پازل نیازهای جنگ را با نگاه علمی بررسی کنیم و به هر کدام از مواضع جنگ به طور مفصل بپردازیم. ما در بررسی رمان‌های خارجی متوجه شدیم که می‌توانیم از زاویه‌ دیدهای مختلف به جنگ بپردازیم. اکران فیلم «شیار 143» نشان داد که در حوزه جنگ این زاویه مورد توجه نبوده یا کتاب «من زنده‌ام» که توانسته روایت متفاوتی از موضوع اسارت را ارائه کند. ما سال‌های سال دنبال تولید رمان جنگ بودیم و بعضی مواقع آثار درستی خارج نشد و حاصل رمان ما آن چیزی است که می‌بینیم اما در حوزه تاریخ شفاهی که چند سالی است جدی گرفته شده کتاب‌های بی‌نظیری توانسته‌اند موفق شوند.
وی با بیان این که اصلی‌ترین عنصر رمان جاذبه و کشش است و رمانی که کشش نداشته باشد نمی‌تواند موفق شود، گفت: اگر این عنصر را قبول داشته باشیم، کتاب‌های تاریخ شفاهی جاذبه و کششی بیش از حد دارند و حتماً موفق خواهند بود و اگر نخواهیم در برابر رمان کلاسیک سر خم کنیم می‌توانیم تاریخ شفاهی جنگ را به عنوان رمان‌ نوین ایران معرفی کنیم که چیزی از مدل کلاسیک آن کم ندارد.
رحماندوست در پایان گفت:‌ در صورتی که امام این جنگ را رهبری کرد و به پیروزی رساند، در رمان‌های خلق شده در حوزه جنگ کمتر شخصیت امام خمینی را می‌بینیم ولی در کتاب‌های تاریخ شفاهی امام خمینی حضور مؤثری دارد که این موضوع قابل توجه است.
معصومه رامهرمزی، نویسنده و پژوهشگر ادبیات دفاع مقدس هم تاکید کرد: کتاب‌های خوبی در عرصه جنگ داریم که خوش درخشیده‌اند اما آیا تمام تولیدات این عرصه در یک روند روبه رشد بوده‌اند؟ یکی از کارهای جدی بعد از تولید این همه کتاب این است که ببینیم چرا این روند به صورت صحیح رشد نکرده است و بدون برنامه‌‌ریزی و تنها به خاطر کنگره‌ها کتاب چاپ می‌‌شود؟
معصومه رامهرمزی با تاکید بر این که در حوزه ادبیات دفاع مقدس نیازمند یک نگاه عالمانه و پژوهشگرانه هستیم، اظهار کرد: در ژانر خاطره‌نویسی باید مستند بودن در کنار جاذبه با هم حرکت کند و اگر به عناصر رمان اشاره می‌شود به معیارهای خاطره دفاع مقدس هم باید پرداخته شود.
این نویسنده ادامه داد: در حوزه دفاع مقدس موضوعاتی داریم که تاکنون به آنها پرداخته نشده است و حوزه دفاع مقدس به خاطر تعدد موضوع مانند یک باغ است که تمام اجزای این باغ ارزشمند است و باید به خوبی از تمام زوایای آن بهره بگیریم.
رامهرمزی در ادامه یادآور شد: یکی از نکات مهمی که در بخش خاطره‌‌نگاری باید به آن دقت شود این است که نقش پدیدآورندگان جنگ در کجای ادبیات جنگ قراردارد؟ اگر می‌خواهیم نویسندگان حرفه‌ای به این کار ادامه دهند باید برای آنها انگیزه ایجاد کنیم زیرا خاطره‌نگاری دفاع مقدس توان می‌خواهد و ما امروز کسی را نداریم که بتواند این کار را ادامه دهد.
وی با اشاره به این که اگر امروز ادبیات در جهان در حال رشد کردن است به خاطر این است که نویسنده آسودگی خاطر داشته و غم نان ندارد، بیان کرد: حقوق پدیدآورنده از موضوعات مهمی است که امروز دیده نمی‌شود همانطور که مطلع شدم در ترجمه کتاب «دا» اسمی از سید‌ه اعظم حسینی ذکر نشده است و این مایه تاسف است.
این پژوهشگر تاکید کرد: راوی و خاطره‌نگار هر کدام نقش خودشان را در پدیدآوردن یک اثر دارند و جای تعجب است که می‌بینیم در اقتباس و ساختن فیلم و ترجمه آثار، نقش خاطره‌نگار اینقدر کمرنگ دیده می‌شود. در حالی که این افراد سال‌ها وقت را صرف مصاحبه و نگارش کتاب می‌کنند، یک بار از آنها به عنوان خاطره‌نویس یاد می‌شود و بار دیگر نویسنده و گاهی هم تنها پیش از نام پدیدآورنده عبارت "به کوشش" ذکر می‌شود. اینها مسائلی است که در خاطره‌نگاری باید مورد توجه قرار گیرد و همت مسئولان را می‌طلبد که کاری کنند این افراد از نگارش خاطره‌های باارزش دفاع مقدس ناامید نشوند.

http://www.hhnews.ir/fa/news/16441
و http://www.hhnews.ir/fa/news/16450
و http://www.hhnews.ir/fa/news/16455
و http://www.hhnews.ir/fa/news/16456