پاسخ کارشناسان به سؤالات تاریخ شفاهی

100 سؤال/3

06 آبان 1404

از چند پژوهشگر و فعال حوزه‌ تاریخ شفاهی خواستیم دیدگاه خود را دربارۀ سؤالات تاریخ شفاهی بیان کنند. نام هر یک از شرکت‌کنندگان در ابتدای پاسخ‌ آنها آمده و متن تمام پاسخ‌ها تا پایان هفته در همین‌ درگاه منتشر خواهد شد. هدف از این طرح، گشودن دریچه‌های جدید به یک مسئله و ارتقای گفت‌وگوهای علمی در حوزۀ تاریخ شفاهی است.

در این طرح، شنبۀ هر هفته یک پرسش مطرح می‌شود و از کارشناسان می‌خواهیم تا پایان هفته دیدگاه خود را در قالب متنی کوتاه (حدود ۱۰۰ کلمه) ارائه کنند. تمامی پاسخ‌ها در کنار یکدیگر منتشر خواهند شد تا مخاطبان بتوانند دیدگاه‌ها را مقایسه و تحلیل کنند.

مطالب، نظرات فرستادگان است و لزوماً نظر سایت تاریخ شفاهی نیست. هرچند قرار است پاسخ‌ها بر اساس حدود ۱۰۰ کلمه باشند، اما برای رعایت ادب و ناقص نماندن بحث، در مواردی پاسخ‌های بیش از این اندازه نیز پذیرفته می‌شود.

این بار از کارشناسان تقاضا کردیم پاسخ سؤال را تا یکشنبه شب ارسال فرمایند تا همۀ پاسخ‌ها روز سه‌شنبه منتشر شود.

سؤال 3:

خاطره یا تاریخ شفاهی در دوره معاصر، چه اهمیتی دارد؟

_____________________________________________

پاسخ به سؤال سوم:

حسن بهشتی‌پور:

در پاسخ به پرسش شما باید گفت که در جملۀ مورد نظر، فعل به‌صورت مفرد آمده و وجود «یا» میان دو واژۀ «خاطره» و «تاریخ شفاهی» نشان می‌دهد پرسشگر آن دو را هم‌معنا پنداشته است. در حالی‌ که خاطره و تاریخ شفاهی تفاوت بنیادین دارند. خاطره تجربۀ شخصی و خام است، امّا تاریخ شفاهی با روش‌مندی، راستی‌آزمایی و تحلیل، آن تجربه را به منبعی معتبر برای فهم تاریخ معاصر بدل می‌کند. در تاریخ شفاهی، روایت‌ها نه از زبان نخبگان بلکه از دید مردم عادی بیان می‌شود؛ روایتی بی‌واسطه، مردمی و زنده که میان تجربۀ فردی و حافظۀ جمعی پیوند برقرار می‌سازد.

محمدمهدی بهداروند:

خاطره و تاریخ شفاهی در دورۀ معاصر، ابزاری بنیادین برای بازسازی حافظۀ جمعی و ثبت تجربه‌های زیستۀ نسل‌های مختلف است. در زمانی که تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با شتاب رخ می‌دهد، تاریخ شفاهی می‌تواند خلأ اسناد مکتوب را پر کرده و لایه‌های پنهان واقعیت را آشکار سازد. این رویکرد، نه‌تنها داده‌های تاریخی را از نگاه شاهدان مستقیم حوادث ثبت می‌کند، بلکه زمینۀ تحلیل‌های جامعه‌شناختی، روانشناختی و فرهنگی را نیز فراهم می‌آورد. در ایران معاصر، تاریخ شفاهی نقش مهمی در مستندسازی انقلاب اسلامی، دفاع مقدس و تحولات پس از آن ایفا کرده و به حفظ سرمایۀ هویتی ملت یاری رسانده است. از این رو می‌توان گفت تاریخ شفاهی پلی میان تجربۀ شخصی و حافظۀ ملی است که تداوم آگاهی تاریخی جامعه را تضمین می‌کند.

محمدمهدی عبدالله‌زاده: 

خاطره و تاریخ ‌شفاهی دو مفهومند با تفاوت در تولید، ساختار، اعتبار و کارکرد. در فرایند توسعه و تکامل در بیش از نیم‌قرن گذشته، برخی از صاحب‌نامان علم تاریخ، نظریات در مورد تاریخ ‌شفاهی مطرح کرده‌اند که روش، تکنیک و علمی در تاریخ است. در خاطره، راوی متکلم ‌وحده است که خاطره‌هایش را می‌نویسد یا به‌صورت شفاهی بیان می‌کند، ولی در تاریخ ‌شفاهی، مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده هر دو در حکم مورخند. در این فرایند، مصاحبه‌کننده که از صلاحیت‌های لازم برخوردار است، با برنامه‌ای از قبل طراحی‌‌شده مسیر مصاحبه را هدایت می‌کند و نقش اساسی در ابهام‌زدایی، اعتبارسنجی و گویاسازی محتوا دارد. در نتیجه، متن تولید شده اصولاً از نظر علمی اعتبار بیشتری از خاطره دارد، حشو و زوایدش کمتر و از سیر منطقی بیشتری برخوردار است.

ابوالفضل حسن‌آبادی: 

نیاز انسان به مانایی، تمایل به دیده شدن و تلاش برای ارائۀ تجربه زیسته باعث شده انسان‌ها در دوره‎های مختلف تاریخی به ثبت خاطرات خود در قالب روزنوشت، دیرنوشت و دیگرنوشت اقدام کنند. امروزه بسیاری از اطلاعات باارزش تاریخی در ساختار خاطرات ارائه شده است. شکل‌گیری و گسترش تاریخ ‌شفاهی در واقع کمک به دیده شدن افرادی از گروه‌ها و طبقات مختلف اجتماعی است که به دلیل ناتوانی، نداشتن امکان یا حتی عدم تمایل، بستری برای ارائه هدفمند و آگاهانه خاطره‌ها در موضوعات مختلف نداشته‌اند. تعامل خاطره با تاریخ ‌شفاهی در تاریخ معاصر مانند دو روی یک سکه است که می‌تواند تکمیل‌کنندۀ اطلاعات مورد نیاز برای انتقال هویت تاریخی از یک دوره به دورۀ دیگر باشد.

غلامرضا آذری خاکستر:

اهمیت تاریخ شفاهی در دوره معاصر را نمی‌توان نادیده گرفت، زیرا بخشِ اعظمی از تجربیات بشر، خاطرات و روایت‌ها در مکتوبات نیامده است. تاریخ‌ شفاهی به‌عنوانِ یک ابزارِ پژوهشی کمک می‌کند تا بخش‌هایی از تاریخِ پنهانِ جامعه را ثبت نموده و بخشی از حافظه جمعی مردم را حفظ نماید.

محققانِ تاریخ ‌شفاهی با رویکردِ ضبط و ثبتِ تجربیات، کمک می‌کنند تا انتقالِ تجربه زیسته برای نسل‌های آینده و هویت و میراثِ شفاهی حفظ شود. خاطره‌ها و روایت‌های شفاهی منبعِ پژوهشیِ ارزشمندی برای محققان و در واقع صدای طبقه‌ها و لایه‌های مختلفِ اجتماعی در تاریخِ معاصر به شمار می‌آیند.

سیدمحمدصادق فیض:

سرعتِ رخدادها در دنیای دیجیتال و انتقالِ اطلاعات، مخاطبان را از دستیابی به بسیاری از وقایع بازمی‌دارد. گاه حتی دنبال‌کنندگانِ اخبار به دلیل حجمِ بالای رخدادها، یا دروازه‌بانی خبر یا حتی ممانعتِ مراکزی در انتشارِ آزادِ اخبار، از دستیابی به منابع اصلی بازمی‌مانند. در این صورت، تاریخ‌ شفاهی به کمک مخاطبان می‌آید تا خلأ ناشی  از دستکاریِ عمدی در جریانِ آزادِ اطلاع‌رسانی را جبران کند. البته با گذشتِ زمان!

نکتۀ مهم‌تر اما خارج ساختنِ حقیقت از چنبره تارهای تنیده بر واقعیتِ ماجراست. با گفت‌وگوها و راستی‌آزمایی‌هایی که در شیوۀ تاریخ ‌شفاهی به خدمت گرفته می‌شود و اسنادی که کشف می‌شود، مسیری به سمت چشمه زلال حقایق بازمی‌گردد، هرچند گاه طولانی و پُر سنگلاخ باشد.

حمید قزوینی:

ما در زمانه‌ای زندگی می‌کنیم که دو چیز اهمیت زیادی پیدا کرده است؛ اول انسان و باورها و کنش‌هایش و دوم تاریخ که بیش از هر زمان مورد توجه قرار گرفته است.

بالطبع تاریخ معاصر به دلیل ملموس بودنِ اثرِ رویدادها بیشتر مورد توجه است.

در این میان تاریخ شفاهی از مصادیق توجه به انسان، صرف نظر از موقعیت اجتماعی اوست و پیوندی عمیق با تاریخ معاصر دارد.

از طریق تاریخ شفاهی، انسان می‌تواند از گذشتۀ خود، دغدغه‌ها و کنش‌هایش در مواجهه با پدیده‌های اطراف بگوید و پاسخ چرایی‌ها و چگونگی‌ها را پیش از آن که غبار زمان بر آن‌ها بنشیند به مخاطبان ارائه کند.

تاریخ شفاهی کمک می‌کند حجابِ زمان کمتر شود و انسان در ارتباط با گذشته بتواند بهتر به آینده بیندیشد؛ گذشته‌ای که در شکل گرفتن هویت امروز و موقعیتی که دارد، نقش مهمی دارد.

شفیقه نیک‌نفس:

خاطره و تاریخ شفاهی هر دو بر حافظه و تجربه فردی تکیه دارند و حاصل فعالیت ذهنی انسانند. آن بخش از واقعیت‌های تاریخی که در اسناد رسمی بازتاب نیافته، در خاطرات و روایت‌های شفاهی جلوه‌گر می‌شود. این دو، تاریخ را از عرصه رسمی به حوزه شخصی می‌کشانند و با بازتاب تجربه‌ها، احساسات و نگرش‌ها، اطلاعاتی غنی و جزئی ارائه می‌دهند که در منابع مکتوب یافت نمی‌شود. با این حال، تاریخ شفاهی به‌سبب ماهیت پژوهشی و نقش فعال مصاحبه‌گر، جایگاه بالاتری دارد. این شاخه با تمرکز بر تجربه زیسته مردم، تنوع موضوعی و طبقات گسترده‌ای دارد و در حوزه‌هایی چون کار، آموزش، هنر و علم کاربرد فراوان یافته است.