مروری بر بیست‌سالگی تاریخ شفاهی در ایران

مرجعیت علمی و صنفی؛ چشم‌انداز انجمن تاریخ شفاهی ایران

اگر کسی در خانه‌اش کتابخانه شخصی داشته باشد، معمولاً یک یا چند عنوان کتاب تاریخ شفاهی در بین آن‌ها دیده می‌شود. موجِ کتاب‌دوستان در دهه‌های اخیر، به سمت حوزه تاریخ شفاهی، گرایش پیدا کرده و تمام این روندِ رو به صعود، مدیونِ فعالان این عرصه است. «دکتر مرتضی نورائی» استادتمامِ گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، از اولین افرادی است که در مسیر معرفی، پایه‌گذاری، ترویج و جریان‌سازی تاریخ شفاهی در کشور، نقش داشته ‌است که با ایشان به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی – 10

تاریخ شفاهی در بخش خصوصی، قواعد دست‌ و‌ پاگیر کمتری دارد

حقوق مصاحبه‌کننده که مشخص است. حقوق می‌گیرد و کارش را انجام می‌دهد. در بحث حقوق معنوی آثار هم اصولی داشتیم. ما در حوزه تاریخ شفاهی، عمدتاً چند مقاله داشتیم. هر کسی مصاحبه را انجام می‌داد و حتی در چند مورد، یک دستیار داشتم که فقط پیاده‌سازی را انجام داده بود، اسمش را در مقاله می‌آوردم. این امر را بر خودم تکلیف می‌دانستم، ولی به مرحله چاپ کتاب نرسیدیم که مثالی برای شما بزنم. ولی قطعاً کتاب به نام مصاحبه‌کننده چاپ می‌شد و این اصل را با دقت رعایت می‌کردیم.

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی – 9

متن تاریخ شفاهی، متعلق به راوی است

بسیاری که از محققان تاریخ شفاهی، ادعا می‌کنند که حق‌الزحمه آن کم است. اگر آن‌ها را ببینم، می‌گویم: «اصلاً این محصولی که ارائه داده‌ای، تاریخ شفاهی نیست!». شما زمانی روی یک موضوع کار کردی، مصاحبه‌هایی با استفاده از روش تاریخ شفاهی گرفته‌ای، اما کتابی که منتشر شده، برای مثال مجموعه‌ سؤال و جواب پیاده‌سازی شده است؛ نه تاریخ شفاهی.

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی - 8

تکلیف مالکیت اثر، همچنان درباره کتاب‌های تاریخ شفاهی مشخص نیست

انتظارات‌مان از حقوق آثار تاریخ شفاهی را به اشتراک نگذاریم، دچار سوءتفاهم خواهیم شد

زمانی که در پژوهشکده اسناد، مشغول فعالیت شدم، زمانی بود که واحد تاریخ شفاهی را هم تحویل گرفته بودیم و کارهای این واحد هم به ما محول شد. سازمان اسناد و کتابخانه ملی از سال 1370، فعالیت‌های تاریخ شفاهی را شروع کرده و طی این زمان، فقط به جمع‌آوری، مصاحبه و آرشیو آن‌ها پرداخته بود.

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی - 7

آگاهی از هدف مصاحبه‌گر تا تأیید نهایی متن، جزو حقوقِ راوی است

اهمیت پرداخت هزینه شایسته، به یک پروژه روش‌مند و علمی تاریخ شفاهی

گفت‌وگو درباره مسائل حقوقی قراردادهای تاریخ شفاهی، کلیتی دارد که بخشی از آن تحت عنوان حقوق مادی قابل تعریف است. این حقوق مادی نیز حقوق طرفینی است. یعنی کارفرما و مجری پروژه باید در چارچوب قوانین کلی کشور، با هم به تفاهم و توافق برسند، اما در جزئیات قرارداد، مبنا همان توافقِ طرفین است. انتشارات مختلف، قواعد متنوعی دارند. ناشران معتبر، چارچوب‌هایی دارند که با تیراژ، قیمت پشت جلد کتاب، تجدید چاپ، جایگاه نویسنده، اهمیت موضوع و بازار آن پیوند خورده است.

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی – 6

تعهد در قراردادهای تاریخ شفاهی، یک‌طرفه است

پیشنهاد من این است که حداقل، قراردادها منصفانه باشد. سفارش‌دهنده، فقط یک کارِ کامل شده را می‌بیند ولی پشت صحنه کتاب را نمی‌بیند. قراردادِ ساعتی 150 هزار تومانی برای مصاحبه، هزینه‌های ایاب و ذهاب، خرید کاغذ و باتری و ساعت‌ها پیاده‌سازی را پوشش نمی‌دهد. برای یک پژوهشگر، چه می‌ماند که حداقل، ارزش صرفِ وقت را داشته باشد؟! ما از راضی کردنِ راوی برای مصاحبه وقت و انرژی می‌گذاریم تا انتهای مصاحبه. ولی این نکات در قرارداد، لحاظ نمی‌شود.

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی – 5

لزوم برآورد مالی پروژه‌ها توسط انجمن تاریخ شفاهی

وقتی یک نفر، 6 ماه برای یک پروژه وقت می‌گذارد، باید هم بتواند زندگی کند و هم به علاقه‌اش برسد. جامعه ما به مورخان شفاهی نیاز دارد و این وظیفه ماست که همانطور که آموزش دادیم، چارچوب مالی آن را هم مشخص کنیم تا علاقه‌مندان تاریخ شفاهی به عنوان یک شغل به آن نگاه کنند. یک پروژه تاریخ شفاهی (خاطرات یک نفر از کودکی تا لحظه مصاحبه)، حداقل 20 ساعت مصاحبه می‌خواهد. در سیستم اداری، هر یک ساعت مصاحبه، یک روز کاری محسوب می‌شود؛ در شهرستان‌ها 6 ساعت و در تهران 8 ساعت. ما فرض می‌کنیم، اگر قیمت هر ساعت را 60 هزار تومان حساب کنیم،...

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی-4

بیشترِ شفاهی‌کاران، گرفتار چارچوب‌های تدوین رسمی مراکز هستند

در کل، وضع مطلوبی در حوزه نشر نداریم و این، یک واقعیت است؛ چه در حوزه تاریخ شفاهی، چه در حوزه‌های دیگر. الان افرادی هستند که برای کارهای تاریخ‌‌شفاهی‌شان، ناشر پیدا نمی‌کنند. یعنی خودش از صفر تا صدِ کتاب را انجام داده ولی هیچ ناشری، زیرِ بارِ چاپِ کتابش نمی‌رود. چون نشر؛ گران، شمارگان؛ پایین و خواننده؛ کم شده است. قبلاً این‌طور نبود و افراد با هزینه شخصی اقدام به انتشار خاطراتشان می‌کردند. حالا بسیاری از ناشران، واردِ گود نمی‌شوند. چون کسی حاضر نیست، برای یک کتاب 300 صفحه‌ای که حداقل هزینه هر جلد آن حدود 500 هزار تومان آب می‌خورد، سرمایه‌گذاری کند!

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی-3

«قرارداد خرید اثر» با شرایط دشوار نشر، بهترین رویکرد است

مدیرمسئول انتشارات سوره سبز که بیش از یک دهه از فعالیتش در حوزه ادبیات دفاع مقدس می‌گذرد، درباره خط‌مشی این ناشر حوزه جنگ در قبال حقوق مادی و معنوی نویسندگان، اظهار داشت: «روش انتشارات سوره ‌سبز از ابتدا به این صورت بوده که با نویسندگان حوزه دفاع مقدس؛ چه در حوزه تاریخ شفاهی، چه در حوزه خاطرات، زندگی‌نامه، شعر و حتی آثار مستند، قراردادِ خرید اثر تنظیم می‌‌شود و بدون قرارداد کتبی، سفارش کاری به هیچ نویسنده‌ای داده نمی‌شود.

حقوق مادی و معنوی آثار تاریخ شفاهی-2

انگیزه‌های مادی نباید وارد فضای روایت‌گری شود

کتاب را از نویسنده می‌خریم و حق و حقوق دیگری به لحاظ مالکیت مالی در قبال اثرش نخواهد داشت. مگر اینکه در جشنواره‌ها عنوانی بیاورد و هدیه‌ای به او تعلق گیرد یا مبلغی در قبال ویراست‌های بعدی کتاب دریافت کند، اما در چاپ‌های بعدی کتاب، نفعی نخواهد داشت. البته به ازای هر بار تجدید چاپ، تعدادی کتاب به نویسنده و راوی می‌دهیم.