مدیریت مصاحبه‌های تاریخ شفاهی

غلامرضا آذری خاکستر

02 آذر 1404

یکی از مباحث اولیه و مهم در تاریخ شفاهی انتخاب موضوع «طرح تاریخ شفاهی» است. هر چند موضوعات تاریخ شفاهی متعدد و متنوع هستند ولی بهتر است، مصاحبه‌کنندگان در انتخاب موضوع چند اصل مهم را در نظر داشته باشند. نخست این‌که آیا موضوع مورد نظر قابلیت کار و پژوهش دارد؟ دیگر آن‌که آیا دسترسی به مصاحبه‌شوندگان دست اول در این موضوع وجود دارد؟ آیا موضوع مورد نظر ارزش کار کردن و وقت گذاشتن را دارد؟ در واقع موضوع مورد نظر باید ارزش ثبت و حفظ داشته باشد یعنی رویداد یا واقعه مهمی از نظر تاریخی باشد. موضوع نو و تازه باشد و منابع مکتوب در این زمینه سکوت کرده یا ردی از موضوع مورد نظر در مکتوبات وجود نداشته باشد. اصولاً سکوت منابع مکتوب زمانی روی می‌دهد که بخش‌هایی از گذشته در اسناد رسمی و دولتی یا رسانه‌ها ثبت نشده‌اند. در این مواقع پژوهش‌های تاریخ شفاهی اگر درست هدایت و راهبری شوند می‌توانند خلأ اطلاعات تاریخی را رفع نموده و منابع جدید و دست اولی تولید کنند.

هم‌چنین میزان «اطلاعات مصاحبه‌کننده» پیرامون موضوع تاریخ شفاهی در اولویت قرار دارد. مصاحبه‌کنندگان باید احاطه کامل به موضوع داشته و مطالعات‌شان متمرکز باشد و در واقع تمام جوانب را در نظر بگیرند. مطالعه روزنامه‌ها، به خصوص گزارش‌های مکتوب می‌تواند اطلاعات و دانش مصاحبه‌کننده را تقویت کند. شناخت موضوع موجب می‌شود تا مصاحبه‌کننده پرسش‌های دقیق‌تری بپرسد و درک خوبی از پاسخ‌ها داشته باشد. از کلی‌گویی‌های مصاحبه‌شونده که منجر به انحراف مصاحبه می‌شود جلوگیری کند. در واقع بخشی از مدیریت مصاحبه شکل می‌گیرد. به قولی آگاهی مصاحبه‌کننده نیمی از موفقیت یک پروژه تاریخ شفاهی را رقم می‌زند. او نه‌تنها سوال می‌پرسد، بلکه جهت گفت‌وگو، عمق اطلاعات، و حتی اعتماد مصاحبه‌شونده را شکل می‌دهد.

طرح سؤال

معمولاً «پرسش‌های ساختارمند» جهت مصاحبه را تعیین می‌کنند. بنابراین مصاحبه‌کنندگان بسته به اطلاعاتی که از افراد دارند طرح پرسش می‌کنند. در واقع پرسش‌های دقیق و هوشمندانه باعث می‌شود که خاطرات دقیق‌تر بیان شوند. معمولاً در طرح‌هایی که با هدف انتشار کتاب مصاحبه می‌شوند پرسش‌ها ساختارمند و بر اساس طرح کلی پژوهش تقسیم‌بندی می‌شوند. یعنی برای هر فصل از کتاب سؤالات طراحی و به فراخور اطلاعات افراد پرسیده می‌شود.

معمولاً در مراکزی که مصاحبه‌ها جنبه آرشیوی دارند و سیاست‌گذاری‌ها مبتنی بر خروجی نیست، با هر یک از مصاحبه‌شوندگان در موضوعات مختلف اعم‌از تاریخ خاندانی یا زندگی‌نامه، تاریخ اجتماعی و سیاسی، تحولاتی که فرد در آن حضور داشته پرسش می‌شود. یعنی از تمام جهات مصاحبه‌کنندگان آزادی عمل دارند و به شکلی تمام دوران حیات مصاحبه‌شونده را مستند و ضبط می‌کنند. به نظر می‌رسد تدوین این‌گونه آثار با مشکل تعدد روایت مواجه است و تدوین‌کننده از بین روایت‌های مختلف، بخشی از زندگی و زمانه شخص را جهت انتشار انتخاب می‌کند.

گاهی پژوهشگران تاریخ شفاهی در مطالعه متن حاصل از مصاحبه به این نتیجه می‌رسند اطلاعات ثبت شده نیاز پژوهشی آن‌ها را برآورده نکرده است. به نظر می‌رسد هر یک از پژوهشگران فراخور نیاز پژوهشی به سراغ متون حاصل از تاریخ شفاهی می‌روند و در مواردی نتایجی حاصل نمی‌شود و هیچ مصاحبه‌ای جامع و کامل محسوب نمی‌شود.

تهیه طرح

یک مصاحبه‌کننده جهت انجام یک پروژه تاریخ شفاهی باید «طرح و برنامه جامعی» داشته باشد. یعنی ابتدا باید چارچوب نظری طرح تدوین شود و مهم‌ترین مؤلفه‌هایی که باید در نظر گرفته شوند عبارت‌اند از: هدف از انجام طرح تاریخ شفاهی؛ قرار است این موضوع تاریخ شفاهی منجر به چه خروجی‌هایی شود؟ آیا هدف فقط ثبت و ضبط مصاحبه و آرشیو است یا این طرح منتج به خروجی‌هایی با عنوان کتاب، مقاله یا مستند تاریخی است؟ قرار است چند ساعت مصاحبه و با چه کسانی انجام شود؟ و محدوده زمانی شروع و پایان طرح مشخص باشد. میزان بودجه، هزینه‌ها و تجهیزات مورد استفاده برآورد شود. معمولاً در طرح‌های موضوعی تاریخ شفاهی زمان‌بندی طرح‌ها جدی به نظر نمی‌رسد و گاهی برخی از طرح‌ها تا پنج سال یا یک دهه در جریان هستند.

انتخاب افراد جهت مصاحبه موضوع مهم و مورد توجه در تاریخ شفاهی است. اگر در این مرحله دقت و تأمل نشود احتمال دارد روایت‌های نه‌چندان صحیح ثبت و ضبط شوند، بنابراین بهتر است در انتخاب مصاحبه‌شوندگان چند نکته در نظر گرفته شود.

 1. افرادی که در متن جریان و تحولات بودند. 2. افرادی که در زمینه موضوع مورد نظر شهرت دارند و اطلاعات دست اول دارند. 3. اشخاصی که در گفتارشان صداقت دارند و بدون ترس روایت می‌کنند.

پس از تهیه لیستی از افرادی که قرار است با آن‌ها مصاحبه انجام شود ابتدا به سراغ افراد مسن و یا معمرین می‌رویم؛ این گروه معمولاً به دور از ترس و واهمه شروع به روایت‌گری می‌کنند. ضمن این‌که روایت‌های دست اول را بیان می‌کنند و دید وسیعی نسبت به وقایع تاریخی دارند و تحلیل‌های قابل تأملی ارائه می‌دهند. اگر این دسته از مصاحبه‌شوندگان حافظه قوی داشته باشند، معمولاً روایت‌های خوبی را ارائه می‌دهند.

اصولاً تعیین موضوع و انجام مصاحبه یکی از مراحل تاریخ شفاهی است و بدون هدف و برنامه شروع به مصاحبه کردن نتایج مثبتی ندارد. پس در انجام یک پروژه تاریخ شفاهی پس از انتخاب موضوع و انجام مصاحبه، نحوه آرشیو و مدیریت فایل‌های تولیدی مهم تلقی می‌شود. این‌که چگونه در کم‌ترین زمان بتوانیم به پرونده مصاحبه و متون پیاده‌شده برسیم. در مراکز آرشیوی پس از انجام مصاحبه، مشخصات اعم‌از اسم و زمان و تاریخ و شماره قراردادی در دفاتر ثبت شده، سپس فایل‌ها برای پیاده‌سازی در اختیار کارشناسان قرار می‌گیرد.

پیاده‌سازی مصاحبه‌های تاریخ شفاهی از چند جهت مهم است: نخست این‌که علاوه‌بر صوت، متن نیز وجود دارد در صورتی که فایل صوتی مصاحبه در دسترس نباشد متن وجود دارد و متون حاصل از مصاحبه‌ها پشتیبان خوبی برای امنیت فایل‌ها محسوب می‌شوند. متون پیاده‌سازی شده دسترسی پژوهشگران را تسهیل کرده و به راحتی می‌توانند بخش‌های مورد نیاز را مطالعه یا استفاده نمایند.

مدیریت یک طرح تاریخ شفاهی از آن جهت مهم است که نقشه و مسیر واقعی راه را ترسیم نموده و تلاش شود تا در آن راستا به نتایج مورد نظر دست یافت. مدیریت مناسب طرح‌ها باعث می‌شود که این منابع به درستی جمع‌آوری، ضبط، و حفظ شوند.

اطلاعات جمع‌آوری شده به صورت منظم و طبقه‌بندی شده آرشیو می‌شوند و پژوهشگران، دانشجویان و عموم مردم می‌توانند طی فرایندی به آن‌ها دسترسی پیدا کنند. اگر مصاحبه‌ها بدون چارچوب مشخص یا آموزش مصاحبه‌کنندگان انجام شود، ممکن است اطلاعات ناقص، تحریف شده یا بی‌ربط جمع‌آوری شود.