راوی و روایت گری

«راوی و روایت‌گری»

شماره بیست و دوم، فصلنامه مطالعات جنگ ایران و عراق «نگین ایران»، پائیز 1386، با موضوع راوی و روایت‌گری با وقفه‌ای طولانی منتشر شد.
مدیر مسئول این فصلنامه حسین اردستانی و سردبیر آن محمد درودیان است در 160 صفحه و با قیمت700 تومان منتشر شده است.
سردبیر در بخشی از سرمقالة خود به «تغییر در روایت جنگ؛ زمینه‌ها و عوامل مؤثر» آن پرداخته و اظهار کرده است که وقایع و رخدادهای بزرگ همانند جنگ و انقلاب همیشه در معرض بحث و گفتگو و روایت‌های متفاوت در زمان‌های مختلف قرار دارند. به کارگیری شیوه و زبان جدید در روایت وقایع بزرگ با توجه به ابعاد و موضوعات جدید، بیانگر تغییر در محتوی و مضمون روایت‌ها و ظهور روایت‌های جدید است.
ادراکات جدید از جنگ بدون تردید ادراکات پیشین را دستخوش تغییر خواهد کرد، اما تا چه اندازه این اداراکات و روایت‌های جدید از جنگ در مسیر تکامل قرار دارد و با واقعیات و حقایق جنگ منطبق خواهد بود نیاز به توجه و بررسی دارد.
«خاطره‌‌گویی، گونه‌ای از روایت جنگ» موضوع گفتگو میان محمد درودیان، احد گودرزیانی، مرتضی سرهنگی و  هدایت‌ا...بهبودی است. در این گفتگو هدایت‌ا... بهبودی گفته است: آثار مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، مثل «کالبد» و «پیکر» روایت از جنگ است و آثار دفتر ادبیات و هنر مقاومت مثل، «روح» و «باطن» این روایت. و نمایندگان نوع روایت از جنگ، دو دیدگاه خود را شرح دادند.
سرهنگی بر این باور است جنگ چون یک جنگ دفاعی بوده، ذات مردمی دارد، بنابراین همه جنگ در قرارگاه‌ها نیست. همه جنگ دست فرماندهان ما نیست. همه جنگ دست رزمندگان ما هم نیست. حتی بخشی از جنگ دست دشمن ماست. ما این را تقسیم کردیم به سه ضلع یک مثلث. گفتیم: قاعده، خاطرات رزمندگان، یک ضلع خاطرات اسیران ایرانی و یک ضلع دیگر خاطرات اسیران عراقی. این مثلث اگر شکل بگیرد ما به حقیقت‌گویی جنگ نزدیک می‌شویم.
درودیان بر این نظر است که جنگ در واقع خودش یک زندگی است، همان طور که صلح یک زندگی است. هر جامعه‌ای آن طور زندگی می‌کند که آن طور می‌جنگد و بالعکس. یعنی، خرد دفاعی هر قومی با نوع نگاه‌شان به زندگی نسبت دارد. بنابراین او به ضرس قاطع می‌گوید که تجربه ما در جنگ خودمان هم نسبت دارد با نوع جنگ‌هایی که درگذشته داشتیم و نقشی که مردم داشتند و در آینده نیز چنین است.
گودرزیانی در برابر این سئوال که ماهیت جنگ چیست؟ بیان داشت که برای من اولویت‌ها اول آدم‌ها است. یعنی اسم و شاکله‌های شخصیت‌شان. و این که آن آدم‌ها هر کدام شناسنامه‌ای در ذهن من پیدا می‌کنند. بعد شناسنامه محیطی که در آن بودند. اطلاعات از جنگ به اندازة شناخت‌ آدم‌ها نیست. یعنی من می‌فهمم و می‌شناسم شلمچه کجا بوده و موقعیت‌ها را به صورت کلی می‌شناسم، ولی دقیق نه.
در بخش مقالات «پایه‌های روان‌شناختی جنگ» از رابرت‌ای. هیند با ترجمة داود علمایی بیان می‌دارد که روان‌شناسی به شیوه‌های مختلف به فهم جنگ کمک کرده‌اند، هرچند بخش اعظم تحقیقات روان‌شناسی بر چگونگی و اجرای مؤثر جنگ متمرکز بوده است. این مقاله به بررسی شیوه‌هایی می‌پردازد که روان‌شناسی با استفاده از آنها سازوکارهایی را تعیین می‌کند که جنگ را برای شرکت‌کننده در آن با وجود ترس و وحشت آن، قابل قبول جلوه می‌دهد. در این مقاله عوامل دخیل در خشونت در سه سطح پیچیده اجتماعی بیان شده است.
اهمیت پرخاش‌گری فردی در پیوستار مربوط به خشونت از خشونت گروهی، جنگ‌های قومی و مذهبی و جنگ نهادینه شده کمتر است در حالی که اهمیت روند گروهی و روند سازمانی بیشتر هستند. عواملی که به پشتیبانی  از جنگ به عنوان یک سنت و نهاد کمک می‌کنند عبارتند از: عوامل زمینه‌ساز روزمره کتاب‌ها و فیلم‌ها عوامل گسترده فرهنگی آداب و سنن ملی، برخی کارکردهای تبلیغات و مذهب و مجموعه نظامی صنعتی و علمی.
 علیرضا کمری در «درآمدی بر مطالعة نشانه‌شناختی روایت» به این مطلب اشاره کرده که در فرهنگنامه‌های واژگانی، روایت را به نقل کردن حدیث و خبر، داستان، واقعه و واگویه کردن سخن دیگران معنا کرده‌اند و آن را یکی از شعبه‌های علوم ادبی برشمرده‌اند. از آنجا که روایت یک رخداد زبانی است، تمام آثار ادبی، نقلی در زمرة روایت می‌گنجند و با آرایه‌های بلاغی، استعاره‌ای، اسطوره‌ای، خاطره‌های فردی و جمعی سرشته‌اند و در مسیر معنادهی و جهت‌بخشی و هویت‌سازی، کارکردهای  خاص خود را دارند.
او بر این نظر است هرقدر که متن روایت در محدودیت زمانی، تاریخی و فرهنگی و قلّت آشناواری کاربرد ساخته و پرداخته شود و متأثر از رخدادها و کنش‌های زودگذر و ذهنی باشد، پیچیدگی بیشتر و مانایی کمتری دارد. خصلت‌ تأویل‌پذیر روایت، لایه به لایه معناهای دیگری را بر کانون اولیه آن می‌افزاید و بار می‌کند. در این صورت نیز کشف هسته نخست پیدایی و سیر تکوین روایت ناممکن می‌نماید.
«جنگ به روایت یک فرمانده» موضوع گزارش محسن رضایی دربارة جنگ ایران و عراق است. او در بخشی از این گزارش نوشته‌ است که ارتش عراق برتری نظامی در زمین را در دست گرفته بود و ایران هم در هوا، اما چون امکانات هوایی ما محدود بود و آمریکا هم  قطعات و لوازم یدکی به ما نمی‌داد، کم‌کم توان نبرد هوایی ما هم فرسایش پیدا کرده و بعد از گذشت 3 ماه عملاً برتری در زمین و آسمان با ارتش عراق بود به نحوی که در زمین بیش از 5 استان  ایران را اشغال کرده بود.
در بخش دیگری از این فصلنامه سخنرانی از رضایی تحت عنوان «تحقیق و پژوهش در دفاع مقدس» قابل توجه است.
امیر رزاق‌زاده در «نیازسنجی اطلاعاتی و درآمدی نو بر راهبردهای تاریخ‌نگاری مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ» اشاره به این مطلب می‌کند که مراجعه‌کنندگان با توجه به نوع گرایش‌های مختلف عمدتا بدنبال تأمین اساسی نیازهای اطلاعاتی خود هستند، بنابراین در زمینه یاد شده هماهنگی لازم بین پردازش و بهره‌برداری منابع اطلاعاتی در مرکز وجود ندارد و مضافاً بر اینکه محدودیت‌های اعمال شده جهت در اختیار گذاردن منابع دست اول و اختصاصی به کاربران و عدم دسترسی سهل و آسان آنان به منابع مختلف مرکز نیز از جمله عوامل بازدارنده برای کاربران تلقی می‌شود. که در این موارد نیاز به بازنگری و تناسب و هماهنگی بین نیاز کاربران  و تولیدکنندگان اطلاعات و پردازش منابع در مرکز لازم و ضروری است.
مقاله‌های دیگر «پیش‌درآمدی به شکل‌گیری تاریخ‌نگاری هشت سال دفاع مقدس در ارتش» از امیرسرتیپ مسعود بختیاری «تاریخ‌نگاری جنگ و چالش‌های پیش‌رو» از فتاح غلامی «نبرد راه‌گشا» از دکتر حسین علائی است که نگاهی به عملیات طریق‌القدس دارد و دیدگاه‌های مختلف را در این زمینه مطرح نموده است.
بخش با راویان این شماره از فصلنامه به دلیل موضوع این شماره که راوی و روایت‌گری است برخلاف گذشته که بیشتر برای انتشار گزارشات و اسناد تاریخی بود به موضوع راویان و روایت اختصاص یافته است که ترتیب مباحث آن به شکل زیر می‌باشد.
-  اقتراح: بحث درباره راوی و روایت. حاصل گفتگو‌هایی است که طی هشت جلسه میان راویان قدیم و جدید دفاع مقدس برگزار شده و ضمن تعامل و انتقال تجربه میان دو گروه، موضوع روایت و روایت‌گری در حوزه دفاع مقدس مورد بازنگری قرار گرفته است.
- روایت‌گری: ملاحظات و آسیب‌پذیری‌ها عنوان مقاله‌ای است از محمد جان‌پور، که در ابتدا با بیان بسیاری از مسائل جانبی و حاشیه‌ای پدیده‌ای جنگ، با نگاه آسیب‌شناسانه روایت‌گری جنگ را مورد بررسی قرار داده است. به اعتقاد مؤلف، تحلیلی که امروز از مسئله جنگ (به طور اخص جنگ تحمیلی عراق علیه ایران) ارائه می‌شود بیانگر روایت و نگاه خاصی است که توسط راویان این واقعه در سطح جامعه بسط و گسترش یافته است.
-  «روایت و نگاه‌های مختلف به جنگ»، موضوع درس گفتار اول از مرتضی مصطفوی
- « منشور روایت‌گری»، موضوع درس گفتار دوم از حاج حسین یکتا از دیگر عناوین پرونده این فصلنامه است.
علاوه بر این در بخش اطلاع‌رسانی این شماره از فصلنامه به «پیش‌درآمدی بر تاریخ‌نگاری شفاهی» اشاره شده و منابع و مراکز متعدد تاریخ شفاهی را در خارج و داخل کشور معرفی کرده است و در پایان نیز مراکز بی‌شماری را که در قالب انجمن، موسسه‌ها، انستیتوها، مراکز دانشگاهی و ... به کار جمع‌آوری، پردازش و نگهداری اطلاعات تاریخ شفاهی در دنیا می‌پردازند را معرفی کرده است.

                                                                                                                             کبری خرم