معرفی کتاب تاریخ شفاهی نمایش در ایران(مبتنی بر مصاحبه‌های تاریخ شفاهی)

متین سادات اصلاحی

29 فروردین 1402

نمایش در ایران، پیشینه‌ای عمیق در فرهنگ و هنر ایرانیان دارد و تاریخ آن در ادوار مختلف، فراز و فرودها و تحولات بسیاری داشته است؛ چه به لحاظ شرایط اجتماعی، آنگاه که نمایشگران و هنرمندان نقش‌آفرین را عضوی حقیر از جامعه می‌پنداشتند و چه به لحاظ سیاسی، آنگاه که در هنگام اوج‌گیری تئاتر مفهومی، آن را تعطیل و جامعه را به سمت سرگرمی‌های بی‌محتوا سوق دادند، پژوهشگران بسیاری در زمینه تاریخ و ادبیات هنر نمایشی به تألیف آثار پرداختند. در این میان تاریخ شفاهی به عنوان یک روش تاریخ‌نگاری جدید با ماهیتی میان‌رشته‌ای سعی بر شناخت، بازنمایی و چگونگی نمایش در ایران دارد. داده‌های حاصل از مصاحبه‌های تاریخ شفاهی، به لحاظ زنده بودن، برخورداری، پویایی و توانایی در انتقال گفتمان حاکم بر زمان رخدادها، اهمیت فراوانی دارد و مدارک بیشتری پیشِ روی مورخان قرار می‌دهد و آنها را در شناخت جلوه‌های مختلف کنش انسان‌ها یاری می‌کند.

کتاب تاریخ شفاهی نمایش در ایران (مبتنی بر مصاحبه‌های تاریخ شفاهی) به ویرایش و تحقیق پیمانه صالحی فشمی است. ناشر این کتاب سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران است که چاپ اول آن در سال 1394 صورت گرفته و 173 صفحه دارد. قطع کتاب وزیری و تصویر روی جلد، طراحی و تصویر پرده نمایش است.

مصاحبه‌های این کتاب در فواصل سال‌های 1373 تا 1376 توسط خانم هما قاضی انجام گرفته است. هفت فردی که گزیده مصاحبه با آنان در این کتاب آمده، به رحمت ایزدی پیوسته‌اند. این کتاب موضوع‌محور است، بنابراین در مصاحبه‌ها، تنها بخش‌هایی که مربوط به تاریخچه تئاتر و نیز بررسی ابعاد مختلف آن از قبیل دکور و تزئینات، پوشاک، گریم، عکس، بازیگران و غیره در فاصله سال‌های 1305 تا 1357 است، استخراج شده است.

فهرست کتاب شامل:

 سخن نخست؛ درباره اهمیت تاریخ شفاهی در ایران و نحوه ضبط، ثبت و انتشار آن است.

مقدمه (از ص11تا20)؛ به هنر نمایشی ایران در دوره‌های مختلف تاریخ ایران مانند دوران باستان، پس از ظهور اسلام، دوران معاصر، دوران شکل‌گیری تئاتر اروپایی و تئاتر آناهیتا می‌پردازد.

فصل اول: علی اصغر گرمسیری(متولد 1290/ فوت 1382)

از جمله اقدامات وی تأسیس هنرستان هنرپیشگی و تماشاخانه تهران، کارگردانی 45 نمایشنامه، نوشتن 17 نمایشنامه و 17 سال استاد هنرستان هنرپیشگی است. مصاحبه او دو جلسه در تاریخ 3/8/1373 و 9/8/1373 به مدت 190 دقیقه توسط مصاحبه‌گر انجام شده است.

فصل دوم: غلامحسین نقشینه(متولد 1287/ فوت 1375)

در سال 1317 هم‌زمان با تأسیس هنرستان هنرپیشگی را شروع نمود. در سال 1321 فارغ‌التحصیل شد. در سال 1332 به سینما روی آورد و اولین فیلمی که در آن بازی کرد «میهن‌پرست» نام داشت. بعد از آن توانست در سینما و تلویزیون ایفای نقش کند. مصاحبه وی در دو جلسه در تاریخ 7/2/1374 و 11/2/1374 به مدت 165 دقیقه توسگر مصاحبه‌گر انجام شده است.

فصل سوم: مرتضی احمدی(متولد 1303/ فوت 1323)

وی به دلیل علاقه به بازیگری وارد تئاتر فرهنگ شد. البته چون صدای نسبتاً خوبی داشت با پیش پرده‌خوانی شروع به فعالیت نمود. پس از رواج هنر سینما به سَمت آن گرایش پیدا کرد. تاکنون در فیلم‌های سینمایی بسیاری بازی کرده است. احمدی در این گفت‌وگو در مورد هنرهایی نظیر کوچه‌باغی، پرده‌داری، ضربی‌خوانی و معرکه‌گیری در تئاتر توضیحاتی داده است. مصاحبه او در یک جلسه در تاریخ 1/8/1375 به مدت 85 دقیقه توسط مصاحبه‌گر انجام شده است.

فصل چهارم: حمید قنبری(متولد 1303/ فوت 1386)

وی پس از تحصیلات ابتدایی به هنرستان صنعتی رفت و سپس وارد هنرستان هنرپیشگی شد. در سال 1333 در رادیو استخدام شد. پس از رواج هنر سینما به این حرفه علاقه‌مند شد. اولین فیلم سینمایی که در آن ایفای نقش کرد «دستکش سفید» نام داشت. مصاحبه او در یک جلسه در تاریخ 7/3/1376 به مدت 120 دقیقه توسط مصاحبه‌گر انجام شده است.

فصل پنجم: مهین دیهیم(متولد 1307/ فوت 1380)

او از هنرمندان رادیو ایران بود. البته نام اصلی وی میهن رجایی است. او در سال 1324 برای اولین بار در تئاتر فرهنگ در پیس «تاجر ونیزی» ایفای نقش کرد. علاوه بر آن اولین نقش سینمایی خود را در فیلم «بی‌پناه» بازی کرد. مصاحبه او در یک جلسه در تاریخ 11/9/1374 به مدت 110 دقیقه توسط مصاحبه‌گر انجام شده است.

فصل ششم: ساموئل خاچیکیان(متولد 1303/ فوت 1381)

از 18 سالگی وارد تئاتر شد و به عنوان اولین کار، «سویل» اثر جبارلو را در تبریز به روی صحنه بُرد. سپس در سال 1320تئاتر ارامنه را تشکیل داد. در سال 1332 وارد سینمای ایران شد و اولین فیلمش را به نام «بازگشت» ساخت. او توانست فیلم‌های متعددی در ژانرهای مختلف (جنایی، کمدی، اجتماعی و خانوادگی) کارگردانی کند که می‌توان به «چهار راه حوادث»، «خون و شرف» و «عقاب» اشاره کرد. مصاحبه وی در یک جلسه در تاریخ 2/7/ 1373 و 9/7/1373 مدت 135 دقیقه توسط مصاحبه­گر انجام شده است.

فصل هفتم: ولی‌الله خاکدان(متولد 1302/ فوت 1375)

از هفت سالگی به نقاشی علاقه‌مند شد و از سیزده سالگی به ساخت ماکت‌های صحنه تئاتر پرداخت. تحصیلات خود را در هنرستان نقاشی باکو تمام کرد و در قسمت دکورسازی به کار مشغول شد. در سال 1317 به ایران بازگشت و در تئاتر تبریز به مشغول شد. هم‌زمان با گسترش سینما او به این صنعت گرایش پیدا کرد و اولین فیلم سینمایی که برایش دکور ساخت «خواب‌های طلایی» بود که در استودیو عصر طلایی تهیه و تنظیم شد. خاکدان در این مصاحبه در مورد تفاوت دکور تئاتر و سینما به طور مفصل توضیح داده و علاوه بر آن به نحوه ساخت شهرک سینمایی نیز اشاره کرده است. مصاحبه او در یک جلسه در تاریخ 12/10/ 1373 و 18/10/1373 مدت 135 دقیقه توسط مصاحبه‌گر انجام شده است. از جمله نکات قوی و جذابیت کتاب می‌توان به تازه بودن مطالب، به تصویر کشیدن فضای تئاتر از دهه بیست تا چهل شمسی، اشاره به نحوه صحنه‌پردازی و گریم در سال‌های گذشته، محدودیت‌های جامعه تئاتر ایران، معرفی شخصیت‌های مؤثر در تاریخ نمایش ایران، ذکر اسامی افرادی که نام آن‌ها به فراموشی سپرده شده، وضعیت تئاتر در تبریز و مقایسه وضعیت تئاتر در سال‌های گذشته با وضعیت فعلی آن اشاره کرد. تمام مصاحبه‌ها به صورت صوتی ضبط شده و بعضی از آنها نیز تصویربرداری شده است. نمایه کتاب از ص153 تا 167 است که شامل اسامی و اماکن است. در انتهای کتاب تصاویری است از مجموعه اهدایی آقای شاهرخ نادری شامل: گروهی از هنرمندان قدیمی و عکس‌هایی از نمایش‌ها و تئاترها است.