فرقه دموکرات در سراب

سمیرا سرخان زاده

حقیقت فرقه دموکرات سراب در آیینه اسناد و تاریخ شفاهی

نویسنده کتاب «فرقه دموکرات در سراب» با اشاره به این که بررسی اسناد و حقیقت این مساله از موضوعات بحث برانگیز تاریخ معاصر به شمار می‌آید، گفت: مطالعه و بررسی اسناد این کتاب نشان می‌دهد که هر حرکت و خیزشی که متکی به بیگانگان اعم از شرق یا غرب باشد، فرجامی جز پایان تلخ فرقه دموکرات نخواهد داشت./

رحیم نیک‌بخت، پژوهشگر تاریخ سیاسی در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، با اشاره به این که این اثر را با همکاری اصغر حیدری، محقق و پژوهشگر سرابی به رشته تحریر در آورده، به معرفی فرقه دموکرات سراب و اقداماتی که آنان برای جدایی آذربایجان از ایران انجام داده‌اند، پرداخت و عنوان داشت: بسیاری از مردم به دلیل ناآگاهی از حقیقت این ماجرا، تحت تاثیر تبلیغات غرض‌ورزانه دشمنان خارجی قرار می‌گیرند، این کتاب می‌کوشد با بیان حقایق قضاوت را بر عهده خوانندگان قرار دهد.

وی درباره فرقه دموکرات و آغاز پیدایش و فعالیت آنان در سراب گفت: عوامل اطلاعات شوروی سابق در دوره پهلوی اول، کمیته‌هایی را برای تجزیه آذربایجان ایران طراحی کرده بودند که پس از شهریور 1320 آن را عملیاتی کردند. آنها در میان ایرانیانی که پس از این واقعه تاریخی از شوروی رانده و به ایران بازگردانده شدند، تعدادی عوامل ک. گ. ب(KGB) و جاسوس نیز همراه آنان به مرزهای ایران گسیل داشتند که در آن میان «غلام‌یحیی دانشیان» از سران فدائیان فرقه دموکرات نیز جای داشت.

نیک‌بخت، بر اساس پژوهش‌های انجام شده در تالیف این کتاب، ادامه داد: این مهاجران که در سال‌های 1316 تا 1317 از طریق مرزها وارد ایران شدند، به شناسایی مراکز نظامی، مراکز مبادلاتی، راه‌های صعب العبور، و حوزه‌ها استراتژیک منطقه آذربایجان پرداختند. آنها همچنین به استقبال ارتش سرخ شوروی رفتند و از آنها نیز یاری و کمک گرفتند. 

پژوهشگر تاریخ سیاسی با بیان این که «فرقه دموکرات، حرکت سازمان یافته‌ای بود که از شهریور 1320 راه افتاد و تا سال 1324 ادامه داشت» تصریح کرد: فرقه دموکرات در این مدت به سرعت گسترش یافت و تمامی منطقه را شناسایی کرد و با فعالیت‌های فرهنگی توانست فضایی را برای اقدامات خود فراهم آورد. از سوی دیگر به دلیل ظلم و ستمی که رضا شاه بر مردم روا می‌داشت، حزب توده و فرقه دموکرات از فضای نارضایتی ایجاد شده استفاده کردند و با طرح داعیه‌های عدالت‌جویانه، ابتدا موفق شدند طبقات محروم جامعه و فرودستان را فریب دهند.

کارشناس اسناد درباره نحوه دستیابی به این اسناد اظهار داشت: از حدود بیش از 10 سال گذشته تاکنون اسنادی را که مراکز آرشیوی مانند مرکز اسناد انقلاب اسلامی، سازمان اسناد ملی و سایر مراکز اسنادی در اختیار داشتند، درباره سراب و فرقه دموکرات در تدوین این مجموعه گردآوردیم. در این مسیر «اصغر حیدری» نیز با تعداد زیادی از شخصیت‌هایی که از نزدیک شاهد مسایل و فعالیت‌های فرقه دموکرات سراب بودند، مصاحبه هایی انجام داد و حقیقت این کار بر اساس مجموعه مصاحبه ها و اسناد گردآوری شده از شاهدان عینی حادثه استوار شد.

نویسنده کتاب «فرقه دموکرات در سراب» با بیان این که این کار در بردارنده دو بخش اصلی است، توضیح داد: «مدخل پژوهشی» این اثر بر اساس خاطرات پس از شهریور 1320 و سقوط فرقه دموکرات و «مستندات و اسنادی که به عنوان اسناد منتشر نشده‌اند» گردآورده‌اند. موضوع فرقه دموکرات از مسایل چالش‌برانگیز و حساسی است که افراد خارج از کشور با تبلیغاتی که انجام می‌دهند، می‌خواهند از این فرقه به عنوان برگ برنده اقدامات چالش برانگیز خود استفاده کنند. در این کتاب با بررسی موردی فرقه دموکرات سراب، کوشیدیم حقیقت آن را ترسیم کنیم و آن را به قضاوت عموم یگذاریم.

پژوهشگر و نویسنده تاریخ سیاسی اضافه کرد: این فرقه ورای آنچه در ظاهر به عنوان اقدامات عمرانی داشتند، بحث تجزیه آذربایجان را از ایران در سر می‌پروراندند، اما آنچه موجب شکست آنان شد، روحیه ملی و مذهبی مردم آذربایجان بود. پس از فوت «آیت‌الله سیدعبدالحسن اصفهانی» مرجع تقلید که در نجف رحلت کرد، مردم به ویژه ساکنان آذربایجان برای بزرگداشت وی مراسم گوناگونی را ترتیب می‌دادند. مراسم ختم او موقعیتی را فراهم ساخت تا احساسات اسلامی و شیعی مردم بر انگیخته و زمینه‌ساز تکاپوی مردم و پی بردن به ماهیت حقیقی فرقه دموکرات شد.

نیک‌بخت ادامه داد: اعضای فرقه دموکرات تصمیم داشتند 21 آذر سال 1325 تمام رجال ملی و مذهبی را که می‌توانستند علیه آنان مخالفت کنند به قتل برسانند و نام این هدف خود را «گان بایرامی» یعنی «عید خون» گذاشته بودند که به لطف خدا، در روز مقرر ورق برگشت و با قیام مردم، آنها به واسطه جنایاتی که انجام داده بودند، به سزای اعمالشان رسیدند.

نویسنده کتاب «خاطرات حجت‌الاسلام حسینی‌همدانی» بیان داشت:
مردم با شناسایی این افراد به از بین بردن آنان اقدام می‌کردند. در تداوم این حرکت، علما اعلام کردند که کسی حق ندارد فردی از فرقه دموکرات را بکشد تا روند قضایی برای آنها طی شود.

وی با اشاره به نکات جالب و خواندنی این کتاب گفت: فرقه دموکرات برای این که رعب و وحشت فراوانی در میان مردم و مقامات ایجاد کند، دست به اقدامات جنایت باری می‌زد که از آن میان می‌توان به تسلیم وادارکردن عده‌ای از ژاندارم‌های پاسگاه سراب اشاره کرد که حدود 21 نفر بودند و با شکنجه‌های فراوان و وحشیانه‌ای به قتل رسیدند. فرماندهی این اقدام را «غلام‌یحیی دانشیان» بر عهده داشت. در بخشی از این کتاب نیز به کتاب خاطرات این فرد اشاره شده که به دلیل برخی از ملاحظات، وی از بازگو کردن حقایق یا جزیات آنها خودداری کرده و حقیقت کامل را در خاطرات خود نیاورده است.

نیک‌بخت با اشاره به تصاویر جالب و متعدد این کتاب، گفت: مخاطبان اصلی این کتاب را جوانان و دانشجویان آذربایجان به ویژه محققان و دانش‌پژوهانی که با بخشی از تاریخ محلی سراب آشنایی دارند، تشکیل می‌دهند.

وی مهم ترین نکته‌ای که با مطالعه این کتاب می‌توان به آن دست یافت را درس گرفتن از تجربه‌ای از اقدامات انجام شده در گذشته تاریخ ایران خواند و توضیح داد: این تجربه نشان می‌دهد، هر حرکت و خیزشی که متکی به بیگانگان اعم از شرق یا غرب باشد، فرجامی جز پایان فرقه دموکرات نخواهد داشت. فرقه دموکرات به این وادی گام نهاد و سرانجام آن قتل عام، کشتار و آسیب‌های عمیقی بود که به مردم آذربایجان وارد شد و قربانیان اصلی این توطئه مردم آذربایجان بودند که برخی ناچار به مهاجرت شدند و برخی نیز به طرز فجیعی به قتل رسیدند یا مورد آزار و شکنجه قرار گرفتند. 

رحیم نیک‌بخت در بخش‌های گوناگونی از تالیف، تدوین و ترجمه آثار تاریخ سیاسی فعالیت داشته که از آن میان می‌توان به نگارش کتاب‌های «جنبش دانشجویی تبریز به روایت اسناد و خاطرات رحیم نیکبخت»، «مبارزات آیت‌الله سیدیونس اردبیلی به روایت اسناد و خاطرات»، «خاطرات حجت الاسلام حسینی‌همدانی»، «زندگی و مبارزات آیت‌الله شهید دکتر مفتح» و «خاطرات حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ حسین انصاریان» اشاره کرد.

مرکز انتشارات کتابخانه مجلس شورای اسلامی کتاب «فرقه دموکرات در سراب» را به تازگی در 344 صفحه و شمارگان 1000 نسخه منتشر کرده است.