شهر، سیاست و اقتصاد در عهد ایلخانان

-

کتاب "شهر، سیاست و اقتصاد در عهد ایلخانان" تألیف دکتر سید ابوالفضل رضوی در 480 صفحه و شمارگان 1000 نسخه از سوی مؤسسه انتشارات امیرکبیر منتشر شده است.
برای آشنایی بیشتر با این کتاب مقدمه آن در ادامه می آید:

مغولها به مانند دیگر استپ نشینان با شهر و شهر نشینی بیگانه بودند و نمودهای حیات شهری را ارجی نمی نهادند. یاسای چنگیزی بی توجهی به حیات شهری را در خود داشت و مغولها را از زندگی در شهرها منع می کرد. بر همین اساس در هنگام تهاجم مغولها به مناطقی همچون ایران و چین تعداد زیادی از مردم شهرنشین کشته شدند و شهرهای زیادی رو به ویرانی نهاد. در خصوص ایران، مقاومت و نافرمانی مردم شهرهای مناطق شرقی عملکرد مغولها را شدت بخشید و بخش مهمی از شهرهای ایران ویران و نابسامانی شدیدی بر این مناطق حاکم شد. مشکلاتی که در دوره پس از تهاجم مغولها به وجود آمد نیز نابسامانی های موجود را تشدید کرد. صرف نظر از کشتار شدید، تعداد زیادی از مردم شهرهای این مناطق به نواحی مرکزی و غربی ایران روی آوردند و مرکز ثقل حیات اقتصادی و فرهنگی ایران از خراسان به نواحی غربی تر آن انتقال یافت. نابسامانی های پس از حمله مغول و عواملی که ریشه در تحولات این ایام داشت به اعزام هولاکو در نیمه قرن هفتم هجری انجامید و اقدامات او به شکل گیری حکومت ایلخانی منجر شد. با پیدایش این حکومت وضعیت مبهم ایران در تقسیم اولوسهای چنگیزی از بین رفت و تحت تأثیر تمرکز و انسجام سیاسی که با ظهور این حکومت به وجود آمد صلح و امنیت نسبی بر قلمرو ایلخانان حاکم شد. حکومت ایلخانی تجربه جدیدی محسوب می شد که از تحولات پس از جهانگشایی مغولها ناشی شده بود. از این روی طبیعی می نمود که ساختار سیاسی- اقتصادی حاکم بر امپراتوری مغول را برای اداره ایران در نظر داشته باشد. چنین ساختاری که با رویکرد گریز از مرکز به جامعه و اقتصاد می نگریست با شرایط جامعه ایرانی سازگاری نداشت. با این حال از آن جایی که ایلخانان برای حکومت آمده بودند و نمی توانستند در بلند مدت با چنین رویکردی ادامه حیات دهند ناگزیر شدند روش دیگری را که با شرایط جدیدشان همخوانی داشته باشد در پیش گیرند. در همین جهت اجرای امور سیاسی و اقتصادی را به دیوانسالاران ایرانی سپردند و به واسطه آنها به برقراری روابط متقابل با مردم پرداختند. مشکلات برون مرزی نیز در این رویکرد جدید ایلخانان به اقتصاد و سیاست مؤثر افتاد و در راستای تأمین نیازها و ضرورت های سیاسی و اقتصادی، هرچه بیشتر بر عناصر ایرانی تکیه کردند. واقع نگری قوم مغول نیز در این جهت مؤثر واقع شد و آنها را وادار کرد تا نگرش خود را نسبت به شهرها و یا حداقل نسبت به مردم شهرنشین تعدیل نمایند. توجه به تجارت و صناعت و آبادانی شهرها نیز در همین جهت مورد توجه ایلخانان قرار گرفت. در تمامی دوران قبل و بعد از قدرت گیری مغولها، صناعت و تجارت مورد توجه آنها بود و اکنون که نیاز بیشتری به دستاوردهای تجاری و صنعتی احساس می کردند با اغماض بیشتری با آن برخورد نمودند. در ادوار مختلف تاریخی بخشی از راههای مهم تجاری از نواحی استپ می گذشت و این امکان را به استپ نشینان می داد که ضمن رفع نیازهای خویش با تجارت و نمودهای حیات تجاری آشنایی پیدا کنند. از زمان پیدایش امپراتوری مغول، نظر به تمرکز و انسجامی که در ساختار جامعه ایلی به وجود آمد مسأله تأمین معیشت مغولها به صورت جدی تر مطرح شد و در راستای این مهم، تجارت نیز مورد توجه بیشتری قرار گرفت. به علاوه عامل حیاتی که مغولها، از طریق آن با جاذبه های اقتصادی ملل متمدن و ثروتمند غرب و شرق آسیا آشنا می شدند تجارت و مناسبات تجاری بود. گذشت زمان و آشنایی مغولها با نمودهای زندگی شهری نیز در این واقعیت پذیری و حمایت ایلخانان از اقتصاد شهری تأثیر زیادی داشت. گستردگی امپراتوری مغول که زمینه های رونق تجارت و فعالیتهای مربوط به آن را تقویت می کرد و تلاش بزرگان ایرانی در مهار رفتار مغولها و سعی در بومی کردن هرچه بیشتر آنها نیز رشد نسبی اقتصاد شهری را به همراه داشت. با این اوصّاف در راستای نیازها و ملاحظات مورد نظر ایلخانان زمینه های رشد اقتصاد شهری فراهم شد و فعالیتهای گسترده ای در این عرصه صورت گرفت. البته تحت تأثیر مشکلات به جای مانده از زمان تهاجم مغول و نابسامانی های بعد از آن تمامی قلمرو از این فرصت به دست آمدة پس از پیدایش حکومت ایلخانان بهره یکسانی نبردند. رشد اقتصاد شهری بیشتر مربوط به مناطق مرکزی و غربی قلمرو ایلخانی بود و در نواحی شرقی آن نمود کمتری داشت.
پژوهش هایی که درباره اوضاع سیاسی و اقتصادی عصر ابلخانان صورت گرفته اغلب با یک نگاه پیشینی و تحت تأثیر عملکرد مغولها در دوران تهاجم، عهد ایلخانی را عصر انحطاط و انفعال حیات اقتصادی - اجتماعی می دانند و معمولاً با رویکرد سیاسی و نظامی به تحولات این عصر می نگرند. این در حالی است که شناخت انتقادی ساختار اقتصاد شهری در پرتو تأثیرگذاری متقابل ساخت سیاسی و اقتصادی جامعه دوره ایلخانی این نظریات شایع را رد و یا تعدیل می کند. در کتاب حاضر با در نظر داشتن این نکته که نتایج دوران هجوم مغولها بر چگونگی ساختار اقتصاد شهری دوره ایلخانان بی تأثیر نبوده است میان دوره هجوم و عصر حکومتگری مغولها تفاوت قائل شده و همِّ اصلی بر مطالعه ساختار اقتصاد شهری در عصر ایلخانان قرار گرفته است. با وجود این در صورت نیاز و در جهت روشن شدن ابعاد مختلف موضوع، ساختار سیاسی و اقتصادی جامعه ایلی مغول - در دوران قبل و بعد از امپراتوری آنها - نیز به عنوان واقعیتی تأثیرگذار بر ساختار اقتصاد شهری عهد ایلخانی بررسی شده است
پژوهش حاضر در ده فصل تنظیم شده و در آخر به نتیجه گیری پرداخته است. نظر به ارتباط متقابل شهر و تجارت، تنوّع حرف و رشد صنعت و هنر در شهرها، در فصل اول تکوین حیات شهری در ایران و ساختار اداری و اجرایی آن در عهود اسلامی بررسی شده و ضمن توجه به مراکز تأثیرگذار در ساختار حیات شهری، جایگاه سیاسی و اقتصادی شهر های ایران در آستانه هجوم مغولها مورد مطالعه قرار گرفته است. با توجه به تأثیر متقابل ساخت سیاسی و اقتصادی بر یکدیگر، در فصول دوم و سوم برخورد جامعه ایرانی با تهاجم مغول و تحکیم حاکمیت آنها بر ایران و ساخت سیاسی ایران در عصر ایلخانان مطالعه شده و با نگاهی به ساختار سیاسی و اقتصادی جامعه ایلی مغول، تأثیر تهاجم مغولها بر ساختار حیات شهری، چگونگی تشکیل حکومت ایلخانی و اهمیت آن برای جامعه و اقتصاد ایرانی بررسی شده است.جایگاه شهر در ساختار ایلی مغول و ساختار سیاسی و اقتصادی شهرهای قلمرو ایلخانی در فصل چهارم آمده و مبانی و نمودهای اقتصاد شهری این عصر در فصول بعدی مورد بررسی قرار گرفته است.