«نقد تاریخی» (دفتر نخست)

آناهید خزیر

چگونگی تاریخ‌نویسی در ایران و فرهنگ نقد نویسی

حبیب‌اله اسماعیلی، سردبیر و منیر قادری، معاون سردبیر «کتاب ماه تاریخ و جغرافیا»، از میان حدود 350 مقاله‌ای که در فاصله شماره 104 تا 142 (اسفند 1385 تا اسفند 1388) در آن نشریه چاپ شده است، مجموعه‌ای از نقد و نظرها را در کتاب «نقد تاریخی»منتشر کرده‌اند.

«کتاب ماه تاریخ و جغرافیا» که اکنون دوازدهمین سال انتشار خود را می‌گذراند، نشریه‌ای است با هدف اطلاع‌رسانی و نقد و بررسی کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی و کمک به ارتباط هر چه بیشتر میان پژوهندگان و پدید آورندگان کتاب که به صورت ماهانه از سوی خانه کتاب منتشر می‌شود.

مقالات برگزیده حول پنج محور اصلی تنظیم شده است: فصل اول «مباحث بنیادین» نام گرفته است. منظور گردآورندگان از این عنوان، طرح مسایلی در حوزه چیستی تاریخ، معرفت‌شناسی تاریخ، روش تحقیق، مکاتب تاریخ‌نگاری و... است. در این فصل، بیست نقد کتاب آورده شده است.

در آغاز، بهنام پاشنا، کتاب «شهریار ایرانی: دیباچه‌ای بر نظریه سیاست در ایران» را مورد نقد و بررسی قرار داده و نوشته است که موضوع تاریخ اندیشه سیاسی در ایران، با همه اهمیتی که دارد، کمتر مورد توجه بوده است. از این دید انتشار کتاب یاد شده را با اهمیت تلقی می‌کند. سپس به روش‌شناسی نویسنده کتاب و گستره تحقیقات او می‌پردازد و مطالب هر فصل را برمی‌شمارد و برخی کاستی‌ها آن را یادآوری می‌کند.

پاشنا به ویژه این نکته را در خور ارزش می‌داند که نویسنده کتاب برخی از همان اندک منابع منتشر شده در حوزه اندیشه سیاسی را از نظر دور داشته است؛ از این رو در انتخاب منابع تحقیقی نمی‌توان او را چندان موفق دانست.

سید مسعود رضوی فقیه نیز کتاب «حلقه انتقادی: هرمونتیک تاریخ، ادبیات و فلسفه» را نقد کرده است. این کتاب را «دیوید کورنر هوی» نوشته و مراد فرهادپور به فارسی ترجمه کرده است. رضوی می‌نویسد که امروزه واژه هرمونتیک رواج بسیار یافته و در اغلب متون ادبی، فلسفی و کلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد. آن‌جایی هم که این اصطلاح در حوزه تاریخ به‌کار می‌رود، معنایی عمیق و فلسفی می‌یابد و ماهیت تاریخ‌مند پدیده‌ها و مفاهیم را در نظر می‌گیرد.

او کتاب کورنر هوی را ماخذی شناخته شده می‌شناساند و نکته‌های را‌گشا و باریک بینانه‌ای را درباره دیدگاه‌های مولف برمی‌شمارد. رضوی گوشزد می‌کند که مباحث کتاب، دشوار و دیریاب است و فهم آن در گرو کوشش سخت‌گیرانه خواننده خواهد بود.

«شیوه‌ تاریخ‌نگاری» از دید منتقدان تاریخ
کتاب «شیوه تاریخ‌نگاری» نوشته «ج.ر.التون» با ترجمه منصوره اتحادیه نیز از دید منتقدان کتاب پنهان نمانده و حبیب‌اله اسماعیلی آن را در ترازوی نقد و داوری قرار داده است. اسماعیلی شیوه پیشنهادی التون برای پژوهش تاریخی و بازگشت به سمت تاریخ‌نگاری روایی را تشریح می‌کند و دیدگاه‌های علمی او را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. از نظر او، کتاب التون گردآوری مناسبی از آراء مدافعان تاریخ‌نگاری روایی است.

اما برخی مباحث کتاب را نیازمند واکاوی و بازنگری می‌داند. درباره شیوه ترجمه کتاب هم تنها به اشاره‌ای سربسته بسنده می‌کند.
از دیگر نقدهای که در این‌جا باید به آن اشاره کرد، نوشته‌ای از حسن حاتمی است. او کتاب بابک احمدی به نام «رساله تاریخ، جستاری در هرمونتیک تاریخ» را واکاوی کرده است. در ابتدا برای ورود به بحث، گزارشی مختصر از مباحث و نظرهایی که در متن کتاب بدان پرداخته شده، ارایه کرده و سپس به بررسی انتقادی آن‌ها پرداخته است. بی‌گمان نقد دقیق و آگاهی‌بخش حاتمی، فهم و برداشت خواننده کتاب احمدی را افزون‌تر می‌سازد.

دکتر عباس قدم نیز کتاب «مکتب‌های تاریخی و تجددگرایی تاریخ» نوشته دکتر عزت‌الله رادمنش را ارزیابی کرده است. به همین گونه دکتر سید ابوالفضل رضوی در نقدی دیگر کتاب مشهور «تاریخ چیست؟» ای. اچ. کار را نیازمند داوری و سنجش دانسته است.

داستان و آموزش تاریخ برای نوجوانان
منیر قادری نیز «داستان و آموزش تاریخ» را عنوان نوشتار خود قرار داده و مجموعه کتاب‌های تاریخی را که برای نوجوانان نوشته شده، به محک نقد زده و برخی مشکلات آن‌ها را یادآور شده است. علی ططری و فاطمه ترک‌چی نیز کتاب «طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران» و محمد احمدی‌منش کتاب تقی آزاد ارمکی به نام «فرهنگ و هویت ایرانی و جهانی شدن» را درخور نقد و ارزشیابی دانسته‌اند.

نقدهای این فصل، همانند فصل‌های دیگر کتاب، تنها شامل کتاب‌هایی نیست که به فارسی نوشته یا ترجمه شده‌اند. همچنان که ابوالفضل حسن‌آبادی کتاب «پیاده‌سازی در تاریخ شفاهی»، جواد مرشدلو «تاریخ اسلام» و سپنتا سبحانی کتاب «شعر به مثابه منبعی برای تاریخ ایران» را تشریح و معرفی کرده‌اند. هیچ کدام از این کتاب‌ها به فارسی ترجمه نشده است.

قیام گئوماته و آغاز پادشاهی داریوش اول
فصل دوم اختصاص به نقد کتاب‌هایی دارد که درباره ایران پیش از اسلام نوشته شده‌اند. این فصل شامل نقد و بررسی پنج کتاب است. کتاب مهم «یوزف ویسهوفر» به نام «قیام گئوماته و آغاز پادشاهی داریوش اول» را منیر قادری نقد کرده است. قادری ضمن آن که اشاره می‌کند که ابهام و پیچیدگی از ویژگی‌های تاریخ باستانی ایران است، به تفاوت میان منابع تاریخی و مآخذ اساطیری ایران اشاره می‌کند.

سپس اهمیت کتاب ویسهوفر را یادآور می‌شود اما تلقی او از گذشته باستانی ایران را به دور از یکسونگری مورخان غربی نمی‌داند. ترجمه فارسی کتاب و اشکالات و پاره‌ای از برگردان‌های نادرست و جمله‌های نامفهوم مترجم را نیز یک به یک برمی‌شمارد تا خواننده را در بهره‌گیری درست از مندرجات کتاب یاری داده باشد.

زنده‌یاد رحیم رضازاده ‌ملک و «مزدکنامه»
در ادامه، عسکر بهرامی کتاب «مزدکنامه» رحیم رضازاده ملک را نقد و ارزیابی کرده است و روش‌شناسی مولف و تلقی او از متون را درخور ایراد و خرده‌گیری دانسته است. بهرامی کتاب «راهنمای فارسی باستان» نوشته فرصت‌الدوله شیرازی را نیز در نقدی دیگر شناسانده است. او در آغاز اشاره کوتاهی به زبان باستانی ایران می‌کند و گزارشی فهرست‌وار از تلاش‌های شرق‌شناسان برای خواندن خط‌های باستانی و میخی ایران به‌دست می‌دهد.

آنگاه نخستین کوشش ایرانیان برای خواندن نوشته‌های باستانی خود را به زمان فرصت‌الدوله، ادیب و چهره فرهنگی دوره قاجار، بازمی‌گرداند و کتاب او را حتی در میان آثار اروپایی هم اثری پیشگام به شمار می‌آورد. این نقد خواندنی، نکته‌های تازه‌ای برای خواننده خواهد داشت.

بررسی منابع و مآخذ تاریخ ایران پیش از اسلام
نقد دو کتاب «بررسی منابع و مآخذ تاریخ ایران پیش از اسلام» نوشته دکتر محمدباقر وثوقی و «تاریخ ایران در دوره ساسانیان» تالیف اردشیر خدادادیان، در همین فصل آمده است. هر دو نقد را سالار رضازاده نوشته است.

هشت کتاب نیز در فصل سوم و تحت عنوان «ایران پس از اسلام» ارزیابی شده است. معرفی‌ها تنها به کتاب‌هایی اختصاص ندارد که درباره تاریخ ایران نوشته شده‌اند، بلکه شامل تاریخ اسلام در کشورهایی همانند اسپانیا (اندلس)، مغرب و مصر هم هست.

دکتر رسول جعفریان کتاب «اسرار الامامه» تالیف عمادالدین حسن‌بن علی طبری، از دانشمندان سده هفتم، را با عنوان «آیینه تشیع» به خوانندگان شناسانده است. دکتر محمدعلی چلونگر نیز در ارزیابی دقیق و آگاهی‌بخشی کتاب «اسماعیلیه از گذشته تا حال» نوشته محمدسعید بهمن را شایسته توجه و دقت دانسته است. او در نقد خود نشان می‌دهد که نویسنده کتاب چگونه می‌توانست اثرش را کامل‌تر کند و از آوردن پاره‌ای مطالب غیر ضروری بپرهیزد.

دکتر اصغر قائدان نیز سه کتاب به زبان عربی را به خواندگان معرفی کرده و فصل‌ها و مباحث آن‌ها را برشمرده است. نخست کتابی است درباره تاریخ مغرب، دیگری درباره «دیوان سپاه» است. این کتاب اختصاص به تاریخ نظامی اعراب دارد و کوششی است برای شناخت علل و عوامل موفقیت‌های نظامی اعراب در صدر اسلام. کتاب سوم نیز با «روایت و خبر در تاریخ نگاری اسلامی» عنوان گرفته و معرفی تصحیح کتابی از سده سوم است.

سعید عابدپور نیز دو کتاب به زبان انگلیسی را تشریح کرده است. نخست اثری است به نام «سفر پُرمخاطره اسلام» نوشته «مارشال هاجسن» از انتشارات دانشگاه شیکاگو و دیگری «مسلمانان اسپانیا بعد از سقوط اندلس» نوشته «هاروی».

نقد تاریخی و تاریخ نو ایران
چهارمین فصل از کتاب «نقد تاریخی» اختصاص به «تاریخ نو ایران» دارد. فراهم‌کنندگان، سده نوزدهم میلادی را که سرآغاز رویارویی و آشنایی جدی و مستقیم ایرانیان با غرب است، ابتدای دوره نو در ایران در نظر گرفته‌اند و نقد و معرفی بیست عنوان کتاب را که درخصوص همان محدوده زمانی است، در اثر خود جای داده‌اند.

برخی از نقدهای این فصل ویژه کتاب‌هایی است که به تاریخ اندیشه در ایران پرداخته‌اند. همانند کتاب «نظریه حکومت قانون در ایران» نوشته سید جواد طباطبایی که دکتر حجت فلاح توتکار به تحلیل درونمایه آن پرداخته و ارزش‌ها و کاستی‌های آن را نشان داده است. جواد مرشدلو نیز کتاب حسن قاضی‌مرادی درباره ملکم خان را بررسی کرده و در ارزیابی نهایی، اثر قاضی‌مرادی را تحلیلی جامع از اندیشه سیاسی ملکم دانسته است.

انتشار اسناد و رسائل نیز مورد توجه نقادان تاریخ ایران بوده است. سید ابوالفضل رضوی «اسناد و مکاتبات آیت‌الله حاج سید عبدالحسین لاری» را تحلیل کرده و اهمیت و جایگاه آن را در مطالعات تاریخی برشمرده است، ضمن آن که ویژگی‌های کار فراهم آورنده اسناد را هم متذکر شده است.

دو کتاب غلامحسین زرگری‌نژاد به نام «سیاست‌نامه‌های قاجاری» و «رسائل مشروطیت، مشروطه به روایت موافقان و مخالفان» را به ترتیب دکتر داریوش رحمانیان و شادی معرفتی شناسانده‌اند. رحمانیان اثر نخست را از آن جهت که به طرح مسائل مربوط به تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران پرداخته است، درخور اهمیت می‌داند و شادی معرفتی نیز به محتوای رسائل گردآوری شده در کتاب دوم پرداخته است.

اخبار نامه و تاریخ بیداری ایرانیان
متن‌های تاریخی مربوط به این دوره تاریخی هم در جای خود نقد شده‌اند، همانند نقد و بررسی موشکافانه سیدرضا سیدحسینی از کتاب «اخبار نامه» و ارزیابی فاطمه ترک‌چی از «تاریخ بیداری ایرانیان» ناظم‌الاسلام کرمانی و همچنین سنجش دو ویرایش جداگانه از «تاریخ احمد شاهی»

نقدهای فصل پنجم و ششم زیر عنوان «تاریخ نوین ایران» گردآوری شده‌اند و فاصله زمانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی را دربرمی‌گیرند. در بخش نخست که به پیش از انقلاب اسلامی بازمی‌گردد، به بررسی 10 کتاب برمی‌خوریم. رحیم شبانه «تاریخ ارجان» را تحلیل کرده و آن را تلاشی مثبت برای روشن شدن تاریخ منطقه ارجان دانسته است. ارجان قدمتی به دیرینگی تاریخ دارد و آثار کشف شده در آن به روزگار تمدن ایلامی می‌رسد.

«خاندان كُرد اردلان، در تلاقی امپراطوری‌های ایران و عثمانی» نیز کتابی از شیرین اردلان است که ارزش و میزان اهمیت آن را در نقدی که محمد کلهر نوشته است، می‌توان دریافت. دکتر داریوش رحمانیان نیز کتاب حمید شوکت به نام «در تیررس حادثه، زندگی سیاسی قوام‌السلطنه» را بررسی کرده و از این که نویسنده کتاب، رویدادهای تاریخی را سیاه و سفید ندیده و به تحلیلی به دور از دوستی‌ها و دشمنی‌ها پرداخته، شایسته یادآوری دانسته است.

تصاویر دیوار نوشته‌های انقلاب و تاریخ‌نگاری جنگ
در بخش پایانی نیز چند کتاب بررسی و نقد شده‌اند. دکتر محمدجواد غلامرضا کاشی کتاب «تصاویر دیوار نوشته‌های انقلاب» اثر مرتضی ممیز را مورد توجه قرار داده است و ابوالفضل حسن‌آبادی مجموعه مقالات «تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری جنگ ایران و عراق» را که به اهتمام علی‌رضا کمری چاپ شده، تحلیل کرده است. مباحث کتاب به وقایع و رخدادهای جنگ تحمیلی از منظر نگارش علمی و آکادمیک می‌پردازد.

حسن‌آبادی ثبت اطلاعات جنگ و کنش و واکنش بین راویان و بررسی دامنه و سطح اثرگذاری آن را هدف اصلی گردآوری مطالب کتاب دانسته است. «جنگ ایران و عراق از نگاه مطبوعات» با عنوان فرعی «زمینه‌سازی و آغاز تهاجم از 14 بهمن 1357 تا 3 مهر 1359» کتابی است که مرکز اسناد پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس منتشر کرده و نقد و سنجش آن را سیدرضا حسینی انجام داده است.

بدین گونه نقدهای مفصل و راه‌گشای کتاب به پایان میرسد. بی‌گمان گردآوری نقدهای پراکنده‌ای که در طی سالیان در نشریه «کتاب ماه تاریخ و جغرافیا» منتشر شده است، کار ارزشمندی است که خواننده را با مجموعه‌ای از نقدهای تاریخی آشنا می‌کند و ارزیابی از چگونگی تاریخ‌نویسی در ایران و فراز و فرودهای آن به دست می‌دهد.

در آغاز کتاب نیز یادداشت کوتاهی از علی اوجبی، معاون فرهنگی خانه کتاب، آمده است. او در نوشتار خود به تلاش گسترده موسسه خانه کتاب برای انتشار مجلات تخصصی و رواج فرهنگ نقدنویسی اشاره کرده و انتشار کتاب «نقد تاریخ» را در همین راستا دانسته است.

کتاب «نقد تاریخی» (دفتر اول) به کوشش حبیب‌اله اسماعیلی و منیر قادری، از سوی موسسه خانه کتاب، در مهرماه 1389 و با شمارگان هزار نسخه در 728 صفحه چاپ شده و به بهای 14500 تومان در دسترس علاقه‌مندان به مباحث نقد تاریخی قرار گرفته است.