با چه کسی باید مصاحبه کرد؟

 در تاریخ شفاهی پژوهشگران می‌باید برای انتخاب افراد مطلع، رویکردهای نظامدار و عملی اتخاذ کنند. این شیوه برای اطمینان از مصاحبه‏ها‏ی انجام شده مفید است که مصاحبه با گسترة وسیعی از افراد کلیدی انجام شود نه این که فقط بیانگر نگرش‏های تعداد قلیلی از افراد حاشیه‌ای یا گروه‏ها‏ باشد. انتخاب نظامدار افراد مطلع را نمونه‏گیری نام نهاده‌اند. فنون نمونه‏گیری انواع آن که در حوزه روش‌شناسی تاریخ شفاهی جای دارد برای تصمیم‌گیری درباره افرادی که باید با آن‏ها‏‏ مصاحبه انجام شود، مفید است. در زیر به انواع نمونه‌گیری پرداخته می‌شود:

1ـ نمونه‌گیری هدفمند(1) : مصاحبه با افراد در این شیوه بر پایه مفروضات طرح تحقیق انجام می‌شود و افراد مطلعی می‏باشند که می‏توانند بهترین اطلاعات را ارایه ‌دهند. دراین شیوه،‏ سرعت، درک موجود از موضوعات پیچیده و اعتبار یابی یافته‏ها‏ی به دست آمده، سایر شیوه‏ها‏ را می‏تواند بهبود ببخشد.

2ـ نمونه‌گیری سهمیه‌ای(2) : در این شیوه انواع یا تعداد خاصی از افراد مطلع برای مصاحبه تعیین می‌شوند. این شیوه به پژوهشگر اطمینان می‌دهد که همه افراد یا گروه‏ها‏ی کلیدی برای مصاحبه یا مشورت انتخاب شده‌اند.

3ـ نمونه‏گیری شبکه‌ای(3) : این شیوه برای انجام مصاحبه با افرادی مفید است که دستیابی به آن‏ها‏‏ دشوار است. افراد کلیدی که دارای دانش یا موقعیت خاصی هستند، بر این عادت‌اند که با افرادی از جمعیت خودشان ارتباط برقرار کنند. بعد از مصاحبه از این افراد باید خواسته شود که پژوهشگر را به سایر افراد گروه خود معرفی کنند.

4ـ نمونه‏گیری خودبه‏خودی(4) : پژوهشگران در برخی مواقع می‌توانند مصاحبه خودبه‏خودی انجام دهند. این امر اغلب زمانی اتفاق می‌افتد که پژوهشگر مشاهده‌ای را ترتیب داده است و شانس برخورد یا گفتگوی اتفاقی با فردی جالب یا مرتبط با موضوع را پیدا کرده است. حتی ممکن است افرادی را بیابند که در گذشته از مصاحبه امتناع می‌کردند و با مشاهدة دیگران که با پژوهشگر گفتگو می‌کنند، رفتار خود را تغییر می‌دهند و آمادگی گفتگو را پیدا می‌کنند.

ریخت شناسی مصاحبه
ریخت و شکل مصاحبه دربردارنده گفتگوی نظام‏دار و گوش‏سپاری به افراد است و برای انجام یک مصاحبه مفید نیازمند:

1ـ برقراری ارتباط خوب، مناسب، راحت و استفاده از مهارت‏های برقراری رابطه است.
2ـ توانایی پرسیدن سؤال‏های کارآمد، استفاده از ترغیب کردن، یادآوری، و کندوکاو در مواقع ضروری است.
3ـ تدوین مصاحبه‏نامه و این راهنما فهرستی از مقوله‏ها‏، حیطه‏ها‏، موضوعات و سؤال‏هایی است که پژوهشگر تاریخ شفاهی می‌خواهد آن‏ها‏‏ را بررسی کند.(5)
4ـ مصاحبه نیازمند شرایط زیر نیز است:

ــ بحث با سایر پژوهشگران و افراد کلیدی است تا به مصاحبه‏گران برای انتخاب مصاحبه‏شنوندگان مناسب کمک کنند.
ــ‌ موقعیت مصاحبه باید راحت، بی‏طرفانه، در دسترس و به دور از عواملی باشد که در مصاحبه وقفه یا گسیختگی ایجاد می‌کنند.
ــ یک ضبط صوت ساده و یا دیجیتالی برای ضبط گفتگوها و باطری و شارژ و برچسب و ...

5ـ پژوهشگر برای انجام مصاحبه نیازمند مهارت‏های مصاحبه است تا:

ــ در گفتگوهای رسمی بتوانند گفتگو‌های غیر رسمی را هدایت نمایند.

6ـ مصاحبه می‌تواند تحت تأثیر عوامل زیر قرار گیرد:

ـ سوگیری مصاحبه‏گر: این سوگیری شامل علایق، تجارب و انتظارات پژوهشگر است و می‌تواند مصاحبه را تحت تأثیر قرار دهد.
ــ سوگیری افراد مطلع: در این نوع سوگیری افراد مطلع بجای این که نظرات شخصی خود را بگویند، ممکن است پاسخ‏هایی بدهند که فکر می‌کنند پژوهشگر می‌خواهد آن‏ها‏‏ را بشنود.

پاسخ‏دهنده‏ها‏ ممکن است رفتاری را در گروه بزرگ‏نمایی کنند یا جزئیات رفتارهایی را که از آن‏ها‏‏ شرمنده یا ناراحت هستند مطرح نکنند.

1. Purposive sampling
2. Quota sampling
3. Network sampling
4. spontaneously

۵. حسن رفیعی، روشهای تحقیق بین رشته‌ای کیفی و کمی، ص 416 ـ 417 نقل از:

Stimson GV, Fitch C , and Rhodes T, 1998, the Rapid Assessment and Response, World Health organization, Geneva.

فائزه توکلی

مسئول کارگروه تاریخ شفاهی انجمن علمی ایرانی تاریخ،‏
پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
faezehtavakoli@yahoo.com