انواع مصاحبه‌ در تاریخ شفاهی

اشاره: مطالبی که با عنوان آموزش تاریخ شفاهی آورده می شود بخشهای مختصر و کوتاهی از کتاب "مبانی نظری تاریخ شفاهی" هستند که به سفارش بخش تاریخ شفاهی مرکز حوزه هنری توسط نگارنده، خانم فائزه توکلی، تدوین شده است.

***

مصاحبه در تاریخ شفاهی به سه شکل ‌ اصلی‌ به‌ کار گرفته‌ می‌شود:

1ـ مصاحبة‌ بی‌ساختار
2- مصاحبة‌ باساختار
3- مصاحبة‌ گروهی‌

1- مصاحبه‌ بی‌ساختار ( Unstructured Interview)

مصاحبه‌های‌ بی‌ساختار دربردارندة‌ گسترة‌ وسیعی‌ از موضوعات‌ است.‌ در مصاحبة بی ساختار یک‌ مصاحبه نامة‌ مفصل‌ پاسخها را محدود نمی‌کند. اگرچه‌ پژوهشگران‌ ممکن‌ است‌ به‌ موضوعات‌ کلیدی‌ خاصی‌ توجه‌ داشته‌ باشند، اما پاسخ‌دهنده‌ را ترغیب‌ می‌کنند تا عمیقاً دربارة‌ حیطه‌ها یا موضوعات‌ مرتبطی که‌ در مصاحبه‌نامه هم نیامده‌ است، بحث‌ کنند. این‌ رویکرد بدین‌ معناست‌ که‌ ترتیب‌ و نحوة‌ پرسشگری‌ در هر مصاحبه از یک‌ پاسخگو تا پاسخگوی‌ دیگر فرق‌ ‌کند.
هدف‌ مصاحبه‌های‌ بی‌ساختار، فرصت‌دادن‌ به‌ افراد مطلع‌ برای‌ ارایه‌ آزادانة‌ عقاید، دانش‌، و تجاربشان‌ است‌. پژوهشگر می‌بایست‌ پاسخ‌دهنده‌ را ترغیب‌ کند تا آنجا که‌ ممکن‌ است‌ صادقانه‌ و با تفصیل‌ صحبت‌ کند. برای‌ این‌ کار پژوهشگر می‌بایست‌ به‌ دقت بیندیشد که‌ چه‌ سؤالی‌ بپرسد؟ چه گونه‌ جمله‌بندی‌ کند؟ و در چه‌ زمانی‌ تشویق‌ یا کندوکاو کند؟
مصاحبـه بی‌ساختـار در تاریخ شفاهی مستلزم‌ مهارتهای‌ برقراری‌ ارتباط‌ خوب‌ است. پژوهشگر می‌بایست‌ دقیقاً به‌ پاسخ‌دهنده‌ گوش‌ دهــد و از هرگونه‌ اطلاعات‌ جالب‌ و جدید آگاه‌ شود. در عین حال نمی‌بایست‌ به‌ افراد مطلع‌ اجازه‌ دهد که‌ دربارة‌ موضوعهــای‌ نامربوط‌ و بــا جزئیــات‌ اضافی صحبت‌ کند و بایستی‌ مؤدبانه‌ و قاطعانه‌ موضوع‌ را عوض‌ کند.
ــ دربارة‌ موضوع بحث‌ هیچ محدودیتی‌ وجود ندارد. این‌ شیوه‌ برای‌ جمع‌آوری‌ داده‌ها در مراحل‌ اولیه‌ که‌ پژوهشگر اطلاع‌ کمی‌ نسبت‌ به‌ موضوعها دارد، مفید است‌.
ــ انعطاف‌پذیری‌ مناسب‌، به‌ مصاحبه‌گر اجازه‌ می‌دهد تا سطح‌ پرسشگری‌ را تنظیم کند، پاسخهای‌ جالب‌ توجه‌ را پیگیری‌ و انگیزه‌های‌ زیربنایی‌ فرد پاسخ‌دهنده‌ را کشف‌ کند.
ــ پژوهشگران‌ نامجرب‌ ممکن‌ است‌ با استفاده‌ از سؤالهای‌ نامناسب‌، سوگیری‌ ایجاد کنند.
ــ پژوهشگران‌ نامجرب‌ می‌توانند پاسخ‌دهنده‌ را به‌ بحث‌ دربارة‌ موضوعهای‌ بی‌اهمیت‌ یا نامرتبط‌ بکشانند. اگر پژوهشگر به‌ اندازة‌ کافی‌ قاطع نباشد، این‌ امر باعث‌ می‌شود تا مصاحبه‌ بسیار طولانی‌ شود.
ــ از آنجا که‌ طرح‌ خاصی‌ برای‌ مصاحبه بی‌ساختار وجود ندارد، هر مصاحبه‌ای‌ منحصربه‌فرد است و این‌ مسئله‌ باعث‌ می‌شود که‌ تحلیل‌ داده‌ها و سنجش آنها دشوار شود.

2- مصاحبه‌ باساختار ( Structured Interview)

ایــن‌ مصاحبه زمانی در تاریخ شفاهی به‌ کار می‌رود که‌ پژوهشگر می‌خواهد بر موضوعهای‌ مورد بحث‌ و شکل‌ مصاحبه‌ کنترل‌ بیشتری‌ داشته‌ باشد. در این‌ مصاحبه غالباً از یک‌ مصاحبه نامة مفصل‌ استفاده‌ می‌شود که‌ در آن‌ حیطه‌ها، سؤالها، گاهی‌ اوقات‌ ترتیب‌ پرسیدن‌ سؤالها، و حتی نحوة‌ دقیق‌ بیان‌ سؤالها نیز مشخص‌ است‌.
مصاحبه باساختار اغلب‌ پس‌ از یک پژوهش اکتشافی‌ Exploratory اجرا می‌شود. این‌ کار باعث‌ می‌شود تا یافته‌های‌ مأخوذ از سایر شیوه‌ها یا منابع‌ اطلاعاتيِ‌ موجود برای‌ تعیین‌ موضوعهایی‌ که‌ پژوهشگر می‌خواهد دربارة‌ آنها بیشتر تحقیق‌ کند، مورد استفاده‌ قرار گیرد.
ــ شکل‌ مشترک‌ مصاحبه‌های‌ باساختار، تحلیل‌، مقایسه‌ و سنجش داده‌ها را آسانتر می‌کند.
ــ تدوین مصاحبه‌نامه به‌ پژوهشگر امکان‌ تعیین وقت برای‌ هر سؤال‌ یا موضوع‌ را می دهد و به این ترتیب پژوهشگر را مطمئن‌ می‌سازد که‌ مصاحبه‌ از زمان‌ مقرر تجاوز نکند، و در صورت کمبود وقت، سؤالها را اولویت‌بندی‌ کند.
ــ مصاحبه‌نامه مفصل به‌ پژوهشگر نامجرب‌ نیز امکان‌ اجرای‌ مصاحبه‌ را می‌دهد.
ــ پایبندی‌ بی‌قیدوشرط‌ به‌ مصاحبه‌نامه ممکن‌ است‌ از جمع‌آوری‌ اطلاعات‌ پیش‌بینی‌نشده، اما مرتبط‌ جلوگیری‌ کند.
ــ اگرچه‌ در مصاحبه‌ها از شکل‌ خاصی‌ استفاده‌ می‌شود، اما افراد مطلع‌ ممکن‌ است‌ سؤالها را به‌ روشهای گوناگون‌ بشنوند و درک‌ کنند. این‌ امر، مقایسه‌ میان پاسخ‌دهندگان‌ را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.(1)

3- مصاحبه‌ گروهی‌ ( Group interview)

در تاریخ شفاهی می توان از مصاحبه گروهی استفاده کرد. بیانات شفاهی را با این روش نیز می توان جمع آوری کرد. در بعضی موارد از این روش در تاریخ شفاهی می توان استفاده نمودزیرا در مصاحبه گروهی ممکن است افراد مصلحت اندیشی کرده و بسیاری از حرف هایشان را به زبان نیاورند و یا نظرشان با نظر جمع همسو شده و از حرف خود برگردند. تاریخی که در این شرایط نوشته می شود می‌تواند بسیار از حقیقت دور باشد. در مصاحبه گروهی حرف های افراد ضعیف، خجالتی و فقیر کمتر شنیده می شود و بسیاری از گفتنی ها نشنیده می ماند. اما مصاحبه گروهی امتیازاتی هم دارد؛ در یک گروه افراد بیشتر صحبت می کنند و خاطراتشان را به هم یادآوری می کنند. خاطراتی که کمرنگ شده اند با اشاره افراد گروه جان می‌گیرند. مسائلی که مطرح می شود به بحث گذاشته می شود و صحت و درستی‌اش به چالش کشیده می شود. در مصاحبه گروهی رابطه بهتری بین جامعه و مصاحبه گر برقرار می شود و افراد تشویق می شوند تا در مصاحبه 2 نفره هم شرکت کنند. مصاحبه گروهی برای جمع آوری اطلاعات از افرادی که در جلسات 2 نفره حاضر نمی شوند بسیار مناسب است. این افراد در یک گروه آشنا اعتماد به نفس پیدا کرده و صحبت می کنند.

بهترین حالت جمع کردن یک گروه برای مصاحبه تاریخ شفاهی این است که گروهی 5 تا 12 نفره تشکیل دهید و بر روی یک یا چند موضوع که در تحلیل متن در مصاحبه های فردی آمده است ، صحبت کرد. افراد را در این مصاحبه طوری انتخاب کنید که از یک جنس باشند، یعنی یا همه زن باشند یا مرد، دقت کنید که افراد در یک طبقه اجتماعی باشند، و از سطح اجتماعی یکسانی برخوردار باشند. رعایت این موارد باعث می شود تا هیچکس اضطراب نداشته و برای حرف زدن تعلل نکند.

کریشنا کومار، جامعه شناس، اشاره می کند که مهم ترین مسئله در مصاحبه گروهی رابطه بین افراد گروه است، نه رابطه مصاحبه کننده و مصاحبه شوندگان. در مصاحبه گروهی مصاحبه کننده بیشتر نقش یک مجری میزگرد را دارد تا پرسشگر. او موظف است به گونه ای بحث را هدایت کند تا به مقصود خود یعنی حقیقت اصلی برسد. او باید طوری فضا را اماده کند که هیچکس احساس نکند جایی برای اظهار نظر او نیست.(2)

در مصاحبه گروهی تاریخ شفاهی با رویکرد تحلیلی که ذکر شد یکی از مزایای آن صرفه جویی در وقت و هزینه است. در مصاحبه گروهی افراد به سوالات مصاحبه کننده پاسخ نمی دهند بلکه با جریان بحث گروهی پیش می روند، همین ویژگی آن را از مصاحبه 2 نفره متمایز می کند.
در مصاحبه گروهی اولویت با آن چیزی است که افراد می خواهند درباره آن صحبت کنند نه آن چیزی که مصاحبه کننده می‌خواهد.(3)

از دیگر مواردی که در تاریخ شفاهی از مصاحبة‌ گروهی‌ استفاده می شود، مصاحبه با چند نفر از افراد کلیدی است که پژوهشگر توانسته با مهارت از افراد مطلع در موضوع خاصی دعوت به عمل آورد و در آن واحد سؤال‌ واحدی را بپرسد و شرکت‌ کنندگان‌ پاسخ‌ سؤالها را به‌ صورت‌ فردی‌ بیان‌ ‌کنند. در مصاحبة‌ گروهی‌ می‌توان‌ از فنون‌ مصاحبه‌ باساختار یا بی‌ساختار استفاده‌ کرد. شیوة‌ برخورد با داده‌های‌ مصاحبة‌ گروهی‌ متفاوت‌ از داده‌های‌ مصاحبه‌های‌ فردی‌ است‌.

از مواردی که در مصاحبه گروهی پژوهشگر باید به آن آگاه‌ باشد این است که‌ پاسخهای‌ افراد مطلع‌ می‌تواند تحت ‌تأثیر پویاییهایِ‌ گروه ‌(Group dynamic) قرار گیرد. افراد مسلط یا زیرگروهها Subgroups ) می‌توانند طوری بر مصاحبة‌ گروهی‌ تأثیر بگذارند که مباحث‌ حساس‌ مطرح‌ نشود یا سرکوب‌ شود یا فشار گروه‌ برای‌ بیان‌ یک‌ دیدگاه‌ِ مشترک مانع از بیان‌ سایر دیدگاهها شود.

ــ پژوهشگر اغلب‌ بر‌ این‌ که‌ چه‌ کسی‌ در گروه‌ شرکت‌ کند، کنترل‌ کمی‌ دارد و این‌ می‌تواند منجر به‌ تعارض‌ بین‌ افراد مطلع‌ و طرح دیدگاههایی‌ دقیقاً مخالف‌ آنها شود.

۱. حسن رفیعی، روشهای تحقیق بین رشته‌ای کیفی و کمی،نقل از همان، صص423-442

2. the oral history reader, R. Perk, A. Thomson. Routledge. 1998. pp. 118-120
3. Sh. Nagy Hesse-Biber, P. Leavy. SAGE ،The Practice of Qualitative Research.. 2010. pp. 166-167.