مقایسه روایت فرماندهان با روایت رزمندگان عادی در دفاع مقدس

بررسی کارکردها و پیامدها

محمدمهدی بهداروند

04 آبان 1404

مقدمه

تجربۀ دفاع مقدس، تنها از طریق آمار و گزارش‌های رسمی قابل فهم نیست؛ آنچه از جنگ باقی می‌ماند، روایت انسان‌هایی است که در میدان نبرد حضور داشتند. این روایت‌ها بسته به جایگاه، مسئولیت و تجربه فرد، شکل متفاوتی به خود می‌گیرند. فرماندهان که مدیریت عملیات و تصمیم‌گیری‌های کلان را بر عهده دارند و رزمندگان عادی که نقش عملیاتی و حضور مستقیم در خطوط مقدم را تجربه کرده‌اند، دو گروه اصلی روایت‌کنندگان هستند.

بررسی و مقایسه این دو نوع روایت، علاوه بر ثبت تاریخ، به فهم تفاوت‌های ادراکی، روان‌شناختی و اجتماعی جنگ، نقش‌های انسانی و فرهنگی و همچنین آموزش نسل‌های بعدی خواهد انجامید. این یادداشت با تمرکز بر چهار محور اصلی؛ ابعاد انسانی، راهبردی، تربیتی و آموزشی، به تحلیل تفاوت‌ها و پیامدهای روایت فرماندهان و رزمندگان عادی می‌پردازد.

۱. ماهیت روایت‌ها و تفاوت‌های بنیادی

۱.۱. روایت فرماندهان: تصمیم‌گیری و تحلیل راهبردی

روایت فرماندهان عمدتاً بر تصمیم‌گیری، مدیریت منابع و تحلیل شرایط جنگی متمرکز است. این روایت‌ها شامل گزارش عملیات، برنامه‌ریزی تاکتیکی، چالش‌های لجستیکی و تعامل با سطوح بالای فرماندهی است. فرماندهان معمولاً تصویر کلان جنگ را می‌بینند و بر اساس تجربه، موقعیت و اطلاعات موجود تصمیم می‌گیرند.

ویژگی‌های اصلی روایت فرماندهان عبارتند از:

• تمرکز بر راهبرد و تاکتیک: شرح طرح‌ریزی عملیات، زمان‌بندی حملات و تصمیم‌گیری در شرایط بحرانی.
• تحلیل چندلایه: بررسی پیامدهای سیاسی، اجتماعی و روانی تصمیمات نظامی.
• رویکرد مدیریتی: نحوه تعامل با نیروها، تقسیم وظایف و مدیریت منابع انسانی و تجهیزات.
• فراتر از تجربه شخصی: فرماندهان علاوه بر تجربه فردی، مسئولیت جمعی دارند و روایت آن‌ها بازتاب‌دهنده دیدگاه کل سازمان است.

به عنوان نمونه، کتاب‌هایی چون خاطرات فرماندهان تیپ یا لشکر، با تحلیل پیچیدگی‌های عملیات، تصمیم‌گیری در لحظه و نگاه به نتایج عملیاتی، تصویری گسترده و نظام‌مند از جنگ ارائه می‌دهند. این نوع روایت‌ها به پژوهشگران، تحلیل‌گران نظامی و نسل جدید امکان می‌دهد تا ابعاد کلان جنگ و اثرات راهبردی تصمیم‌ها را درک کنند.

۱.۲. روایت رزمندگان عادی: تجربه انسانی و زندگی روزمره

روایت رزمندگان عادی، بر خلاف فرماندهان، بیشتر بر تجربه شخصی و ملموس جنگ تمرکز دارد. این روایت‌ها شامل احساسات، سختی‌ها، دلتنگی‌ها، شجاعت‌های کوچک و تعاملات انسانی میان رزمندگان است.

ویژگی‌های اصلی این نوع روایت چنین است:

• تمرکز بر زندگی روزمره و انسانی: شرح سختی‌های جبهه، نحوه گذراندن شب‌ها، تلاش برای حفظ روحیه و روابط دوستانه میان رزمندگان.
• روایت احساسی: بیان ترس، دلتنگی خانواده، شادی‌های کوچک و همدلی‌های لحظه‌ای.
• تجربه مستقیم: حضور در میدان نبرد، مواجهه با خطر و تلاش برای زنده ماندن و محافظت از همرزمان.
• دیدگاه فردی: این روایت‌ها اغلب محدود به تجربه شخصی است و کمتر به تحلیل کلان یا پیامدهای راهبردی می‌پردازد.

برای مثال، کتاب‌هایی مانند «دا» یا «پایی که جا ماند» تصویری انسانی و ملموس از جنگ ارائه می‌دهند که خواننده نوجوان یا دانشجو را به تجربه عاطفی و اخلاقی جنگ نزدیک می‌کند. این نوع روایت‌ها برای انتقال ارزش‌های انسانی، اخلاقی و معنوی اهمیت ویژه‌ای دارند و حس همدلی و مسئولیت‌پذیری را در نسل جدید ایجاد می‌کنند.

2. مقایسه ابعاد انسانی و روان‌شناختی

۲.۱. فرماندهان: تصمیم‌گیری تحت فشار و مسئولیت جمعی

فرماندهان در شرایط جنگ، با فشارهای متعدد روانی مواجه هستند. تصمیم‌های آن‌ها نه تنها جان خود بلکه جان تعداد زیادی رزمنده را در معرض خطر قرار می‌دهد یا نجات می‌دهد. روایت فرماندهان نشان می‌دهد که چگونه فشار مسئولیت جمعی، نیازمند تمرکز، خویشتن‌داری و مهارت در مدیریت اضطراب است و بر عملکرد و تصمیم‌گیری آن‌ها اثر می‌گذارد.

• تحلیل روان‌شناختی: فرماندهان باید توانایی تحمل فشار، ارزیابی خطر و انتخاب بهترین گزینه در شرایط پیچیده را داشته باشند.
• پیامد اخلاقی: مواجهه با جان انسان‌ها باعث می‌شود فرماندهان ارزش زندگی، مسئولیت‌پذیری و وجدان کاری را در عمل تجربه کنند.

۲.۲. رزمندگان عادی: تجربه مستقیم مخاطره و همبستگی

رزمندگان عادی در خط مقدم با خطرهای مستقیم مواجه هستند. روایت آن‌ها شامل ترس، امید، دوستی، همبستگی و حتی شوخ‌طبعی در شرایط بحرانی است. این تجربه‌ها تأثیر قابل توجهی بر شکل‌گیری ارزش‌های اخلاقی، همدلی و روحیه جمعی دارد.

• یادگیری عملی ارزش‌ها: مشاهده شجاعت، فداکاری و ایثار در همرزمان، الگویی برای رفتار اجتماعی و اخلاقی نسل‌های بعدی ایجاد می‌کند.
• اثر روان‌شناختی: مواجهه مستقیم با مرگ و خطر، رشد تاب‌آوری، صبر و تحمل را در رزمندگان تقویت می‌کند.

۲.۳. تفاوت‌های کلیدی

۳.  ابعاد آموزشی و فرهنگی

۳.۱. آموزش ارزش‌ها و هویت‌سازی

روایت فرماندهان به نسل جدید مهارت‌های تصمیم‌گیری، مدیریت و تحلیل شرایط پیچیده را می‌آموزد. در مقابل، روایت رزمندگان عادی به تقویت ارزش‌های انسانی، اخلاقی و معنوی کمک می‌کند. ترکیب این دو نوع روایت در برنامه‌های آموزشی هم تفکر انتقادی و تحلیل راهبردی را پرورش می‌دهد و هم همدلی، مسئولیت‌پذیری و هویت ملی را در نسل جدید ایجاد می‌کند.

۳.۲.  الگوپذیری و شکل‌دهی رفتار

نسل جدید با مطالعه روایت فرماندهان می‌آموزد که چگونه تصمیم‌های سخت و مسئولانه اتخاذ کند؛ با مطالعه روایت رزمندگان عادی نیز، می‌آموزد چگونه در شرایط سخت پایبند ارزش‌ها و همبستگی باشد. این آموزش دوگانه باعث می‌شود یادگیری صرفاً نظری نباشد و در رفتار و انتخاب‌های عملی نسل جدید بازتاب یابد.

۳.۳. کاربردهای میان‌رشته‌ای

• در تاریخ: روایت فرماندهان برای تحلیل راهبرد و روند جنگ؛ روایت رزمندگان برای بازخوانی تجربه انسانی و اجتماعی جنگ.
• در روان‌شناسی:  تحلیل تاب‌آوری، مدیریت فشار روحی و رشد شخصیتی.
• در علوم اجتماعی: بررسی نقش گروه و همرزمان در شکل‌گیری رفتار جمعی.
• در ادبیات و هنر: الهام گرفتن برای داستان‌نویسی، نمایشنامه و فیلم مستند.

۴. چالش‌ها و محدودیت‌ها

۴.۱. زبان و سبک روایت

زبان فرماندهان اغلب تخصصی و نظامی است، و برای دانشجویان و نسل جدید نیاز به توضیح دارد؛ اما ممکن است روایت رزمندگان عادی برای پژوهش‌های علمی، سطحی و کم‌تحلیل و نیازمند تکمیل با منابع دیگر باشد.

۴.۲. سوگیری و جهت‌گیری

برخی خاطرات فرماندهان یا رزمندگان به دلیل وجه تبلیغی یا نگاه عقیدتی راوی، واقعیت‌ها را به شکل یک ‌بعدی نشان می‌دهند؛ پژوهشگران و نسل جدید باید با نگاه انتقادی به این منابع مراجعه کنند.

۴.۳. دسترسی و پراکندگی منابع

خاطرات؛ اعم از خاطرات فرماندهان و رزمندگان عادی، به صورت پراکنده منتشر شده و هنوز بسیاری از آن‌ها در دسترس عموم نیستند. ایجاد آرشیو دیجیتال و بانک اطلاعات جامع ضروری است.

۵. جمع‌بندی و پیامدها

مقایسه روایت فرماندهان و رزمندگان عادی نشان می‌دهد:

1. فرماندهان دیدگاه کلان، تحلیل راهبردی و مهارت مدیریت بحران ارائه می‌دهند.
2. رزمندگان عادی تجربه انسانی، اخلاقی و اجتماعی جنگ را به نسل جدید منتقل می‌کنند.
3. ترکیب این دو نوع روایت، امکان آموزش جامع، تربیت نسل جدید با مهارت‌های تحلیلی، اخلاقی و اجتماعی و شکل‌دهی هویت ملی را فراهم می‌آورد.
4. شایسته است چالش‌های موجود مانند زبان، سبک روایت و دسترسی محدود، با بازنویسی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی، سامان‌دهی آرشیو دیجیتال و تحلیل میان‌رشته‌ای برطرف شود.

نسل جدید با بهره‌گیری از این منابع می‌تواند هم به تجربه عملی و انسانی جنگ دسترسی دست یابد و هم مهارت‌های تحلیل، تصمیم‌گیری و تفکر انتقادی را توسعه دهد. این مسیر، پلی محکم بین تاریخ واقعی و آموزش کاربردی برای آیندگان است و خاطرات دفاع مقدس را از یک گزارش صرف، به ابزاری زنده برای هویت‌سازی و انتقال ارزش‌ها تبدیل می‌کند.