کارگاه آموزش تاریخ شفاهی - 7

ویژگی‌ سؤالات مصاحبه

اولین اصل، تک‌جمله‌ای بودن سؤال است. استفاده از دو سؤال یا بیشتر در یک زمان ممنوع است؛ چون مصاحبه‌شونده معمولاً در مورد آخرین سؤال صحبت می‌کند و بقیه موارد نادیده گرفته می‌شود. سؤال باید حتماً پرسشی باشد نه خبری. سؤالات باید به ترتیب از آسان به سخت پرسیده شود.

کارگاه آموزش تاریخ شفاهی - 6

مصاحبه

همانطور که بیان شد اهمیت مصاحبه در تاریخ شفاهی آن‌قدر زیاد است که اگر در کتابی مصاحبه‌ای هدفمند و آگاهانه وجود نداشته باشد نمی‌توانیم عنوان تاریخ شفاهی بر آن بگذاریم. مصاحبه فعالیتی است که سه مرحله دارد: پیش ‌از مصاحبه، حین مصاحبه و پس از مصاحبه. قبل از انجام مصاحبه لازم است برای این کار آمادگی‌هایی کسب کنیم که شامل تسلط به موضوع، انتخاب سوژه، تهیه و کنترل لوازم مورد نیاز، تهیه طرح تحقیق (پروپزال)، طراحی سؤالات و مصاحبه اکتشافی از این دست است.

کارگاه آموزش تاریخ شفاهی – 5

تعاریف

راستی‌آزمایی در تاریخ شفاهی یک اصل است؛ اما اول این‌که همه جا تحقق نمی‌یابد و دوم این‌که همه جا هم لازم نیست. به طور مثال اگر فردی خاطره‌ای تعریف کرد که جز خودش کس دیگری در آن‌جا حضور نداشته یا افرادی که بودند به دلایلی چون فوت یا... دسترسی به آن‌ها امکان پذیر نیست، امکان راستی‌آزمایی این خاطره نیز وجود نخواهد داشت. اما آیا باید تاریخ شفاهی را با این شک و شبهه‌ها باقی گذاشت؟ آیا با وجود این اعتباری برای تاریخ شفاهی وجود خواهد داشت؟ به قول معروف آیا خبر واحد حجت است؟ این‌ها مواردی است که در تدوین باید به آن‌ها جواب داده شود.

کارگاه آموزش تاریخ شفاهی – 4

تفاوت خاطرات و تاریخ شفاهی

در «خاطره» اصل «راوی» است؛ اما در «تاریخ شفاهی» اصل «مصاحبه» است. چون قرار است مصاحبه‌کننده قانع شود، سؤالات عمقی از مصاحبه شونده پرسیده می‌شود و با او شروع به مباحثه می‌کند. آن چیزی که خاطره را تبدیل به تاریخ شفاهی می‌کند، همین مباحثه‌ای است که مصاحبه‌کننده با مصاحبه‌شونده انجام می‌دهد.

کارگاه آموزش تاریخ شفاهی - 3

سند و مصاحبه

از آن‌جا که تاریخ شفاهی یک تاریخ است پس باید مستند باشد و آن‌را از سند نقل کنیم پس در این‌جا ما ادعا می‌کنیم که خاطره یک سند است؛ اما آیا واقعاً خاطره یک سند است؟ در گذشته تا حدود 50-40 سال پیش به موارد مکتوب (کاغذی) سند می‌گفتند اما امروزه شفاهی‌کاران به هر چیزی که «دال» دارد و بر واقعه، حادثه‌، گفتار یا امثال آن دلالت می‌کند سند می‌گویند. به طور مثال وقتی کسی می‌گوید «من رفتم و یک تانک را زدم» چون این گفته او بر حادثه‌ای دلالت می‌کند، یک سند است.

کارگاه آموزش تاریخ شفاهی – 2

خاطره

آن‌چه را که راوی دیده، شنیده، گفته یا انجام داده، خاطره می‌گویند. به طور مثال اگر راوی بگوید: «من در عملیات کربلای5 اسیر گرفتم» خاطره است اما اگر بگوید: «در عملیات والفجر8 رزمندگان به پیروزی رسیدند» دانسته است. در خاطره، فاعل راوی است. خاطره را براساس مدل‌های مختلفی دسته‌بندی می‌کنند. در یک تقسیم‌بندی، خاطره به شفاهی یا مکتوب تقسیم می‌شود.

کارگاه آموزش تاریخ شفاهی – 1

کلیات

سایت تاریخ شفاهی در نظر دارد مطالب آموزشی برخی کارگاه‌های تاریخ شفاهی را به صورت مکتوب در اختیار مخاطبان قرار دهد. مجموعه حاضر با استفاده از مطالب یکی از کارگاه‌های آموزشی از این دست تنظیم شده است. همانطور که ملاحظه خواهید کرد بسیاری از مطالب ارائه شده مطالب بکر یا کمتر گفته شده نیست، اما سعی شده مطالب دسته‌بندی‌شده ارائه شود تا بیشتر مورد استفاده قرار گیرد.

هفتمین نشست مجازی تاریخ شفاهی ایران

اصول، چارچوب‌ها و استانداردهای انجام تاریخ شفاهی – 7

بخش پایانی

طی دو یا سه دهه اخیر بحث تاریخ شفاهی دچار یک نوع تحریف شده است. تاریخ شفاهی یکی از شیوه‌های گردآوری سند به منظور نمایش واقعیت تاریخی در گذشته از دیدگاه یک مورخ برای نگارش تاریخ است؛ بنابراین تاریخ شفاهی یک دسته از اسناد هستند که در کنار اسناد کتابخانه‌ای و دیگر منابع که وجود دارند. آن چیزی که اکنون در جامعه ما مطرح است، یعنی یک محقق یا یک تحلیل‌گر برجسته پیدا شود و با کارشناسان یک موضوع صحبت کرده و این گفت‌وگوها به صورت منظم، رده‌بندی و طبقه‌بندی و سپس منتشر شود.

هفتمین نشست مجازی تاریخ شفاهی ایران

اصول، چارچوب‌ها و استانداردهای انجام تاریخ شفاهی - 6

در برخی از این همایش‌ها یا گروه‌های علمی که کار تاریخ شفاهی انجام می‌دهند یا برگزار می‌کردند، بعضاً فردی آمده بود درباره تاریخ شفاهی قنات‌های باستانی فلان منطقه سخن می‌گفت. اگر این قنات از دوره باستان است و کسانی که این قنات‌ها را حفر کردند از چندین قرن پیش هستند، ما اصلاً نمی‌توانیم در حوزه تاریخ شفاهی، بیاییم درباره مقنی‌ها و کسانی که کار حفر قنات انجام می‌دادند صحبت کنیم و بگوییم امروزه در قید حیات هستند. چنین چیزی ممکن نیست که تاریخ شفاهیِ آنها را داشته باشیم؛ اما می‌شود درباره تکنیک‌ها و فنونی که تا همین دوران اخیر هم استفاده می‌شده صحبت کرد.

هفتمین نشست مجازی تاریخ شفاهی ایران

اصول، چارچوب‌ها و استانداردهای انجام تاریخ شفاهی - 5

درباره راوی به نظرم می‌آید که اگر بتوانیم راجع به راویان، تحقیق پیشینی مفصلی انجام دهیم و ببینیم در کدام رخداد، این‌ها خودشان شاهد بودند، در کدام رخداد راوی هستند (منظور منابع دست یک و دست دو)، بتوانیم اعمال کنیم که البته کار سختی است و گفتن‌ آن آسان است و خیلی هم کار پیچیده‌ای است و ببینیم کسی که راجع به این موضوع روایت می‌کند خودش کجای این موضوع است؛ آنجا می‌شود راجع به راویان هم مفصل صحبت کرد. البته عناصری مثل سن و دانش و اطلاعات و درگیر بودن و متخصص بودن و امثال این‌ها سر جای خودش باقی است.
2
...
 

اسرار جنگ تحمیلی به روایت اسرای عراقی-49

دو ساعت از زخمی شدنم گذشته بود. هوا کم‌کم روشن می‌شد. همچنان مشغول خواندن قرآن بودم. تنهایی و زخم را فراموش کرده بودم. ناگهان متوجه شدم دو نفر از سربازان شما در فاصله نسبتاً زیادی به طرفم می‌آیند. خوشحال شدم. جان تازه‌ای گرفتم و با تمام قوا فریاد زدم. هر چه فریاد می‌کردم آنها نمی‌شنیدند. بالاخره هم مسیرشان را تغییر دادند و به طرف دیگر رفتند.