چهارمین نشست مجازی تاریخ شفاهی ایران

تاریخ شفاهی ایران در فراسوی مرزها - 2

من چهار کار از آقای احمدی را بررسی کردم. یکی خاطرات سرگرد هوایی پرویز اکتشافی بود که بسیار هم غنی است. بیشتر این‌ها پرسش و پاسخ است و ما معتقدیم وقتی عنوان تاریخ شفاهی بر یک متن می‌گذاریم، باید در همان قالب پرسش و پاسخ باشد و اگر قرار شد که پرسش‌ها حذف شوند و متن تبدیل به یک روایت یک‌دست شود، عنوان هم باید متناسب با آن تغییر پیدا کند؛ یعنی مسئله‌ای که کمتر در کشور ما رعایت می‌شود. به متن، عنوان تاریخ شفاهی می‌دهند اما بیشتر آن‌ها خاطره است یا به قول استاد کمره‌ای «خاطره‌واره» یا «داستان» است. این کار در هر سه طرحی که منتشر کردند وجود دارد.

چهارمین نشست مجازی تاریخ شفاهی ایران

تاریخ شفاهی ایران در فراسوی مرزها - 1

در چهارمین نشست از مجموعه نشست‌های تاریخ شفاهی در ایران که در تاریخ شنبه ۱۱ دی 1400 انجام شد، دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی، دکتر مرتضی رسولی‌پور و دکتر ابوالحسنی با اجرای خانم زهرا مصفا به بحث نشستند. در این جلسه که در تالار تاریخگر کلاب هوس تشکیل شد، درباره «تاریخ شفاهی ایران در فراسوی مرزها» گفت‌وگو شد. مجری در ابتدا طی مقدمه کوتاهی گفت: موضوع این نشست، تاریخ شفاهی ایران در فراسوی مرزها است که توسط اساتید و میهمانان به آن پرداخته خواهد شد.

نشست مجازی تاریخ شفاهی ایران

ضرورت‌های تئوری‌پردازی در تاریخ شفاهی ایران - 2

در هفته گذشته من هرگز از آقای عباس اقبال چیزی را نقل نکردم. قطعاً آقای عباس اقبال را من یک روش‌شناس نمی‌دانم ولی در همه کتاب‌های روش‌شناسی تاریخی اگر ملاحظه بفرمایید - چون من به هر حال سال‌ها این حوزه را درس دادم- زمان، یکی از عناصر و فاکتور‌های مقوم تاریخیت و تاریخی شدن است و همین داعیه که تاریخ شفاهی می‌خواهد برای آینده منابع تاریخی تولید کند و در نشست گذشته هم به آن اشاره شد، وجه و نکته تأیید و تأکیدی هست بر همین اعتقاد به اینکه زمان وجه مقوم تاریخ است.

نشست مجازی تاریخ شفاهی ایران

ضرورت‌های تئوری‌پردازی در تاریخ شفاهی ایران - 1

در دومین نشست از مجموعه نشست‌های تاریخ شفاهی ایران که در تاریخ ۲۷ آذر 1400، به صورت برخط برگزار شد، مرتضی نورایی، ابوالفضل حسن‌آبادی و فائزه توکلی با اجرای خانم مصفا شرکت کردند. در این جلسه که در فضای مجازی تالار تاریخگر کلاب‌هوس تشکیل شد، درباره ضرورت‌های تئوری‌پردازی در تاریخ شفاهی گفت‎وگو شد.

آموزش تاریخ شفاهی

پایان‌‌بندی در انواع مصاحبه

همانطور که شروع خوب یکی از بخش‌‌های مهم در مصاحبه تاریخ شفاهی است، چگونه به پایان بردن مصاحبه نیز فرازی تکوینی و تعیین‌‌کننده است. بیشتر ملاحظات و گفتنی‌‌ها درباره «پایان‌‌بندی خوب»، در «مصاحبه‌‌های سریالی» موضوعیت پیدا می‌‌کند. منظور از مصاحبه‌‌ سریالی، گفت‌وگو با یک راوی، طی جلسات متعدد و دنباله‌‌دار است. برای مثال راوی، در طول چندین نشست، خاطرات خود را از صفر تا صد برای مصاحبه‌‌کننده بازگو می‌‌کند. در این‌‌ نوع از مصاحبه‌‌، پایان‌‌بندی سؤال‌‌ها برای هر جلسه، یک تکنیک و تخصص است.

آموزش تاریخ شفاهی

هدایت روند مصاحبه در مسیر اصلی و هم‌سو با هدف نهایی

در طول گفت‌وگو بسیار محتمل است به دلایلی مثل عملکرد منفعلانۀ مصاحبه‌‌کننده یا مطرح کردن سؤال نامناسب، مصاحبه به‌‌تدریج از مسیر اصلی فاصله بگیرد و فرمان هدایت از دست مصاحبه‌‌کننده خارج شود. طبق یک قرارداد نانوشته، هدایت گفت‌وگو برعهدۀ مصاحبه‌‌کننده است. چرا که - در وهلۀ اول - او متقاضی بوده، پس پاسخ‌‌های راوی باید برطرف‌‌کنندۀ نیاز وی و همسو با هدف اصلی مصاحبه باشد. مصاحبه‌‌کننده باید بتواند در کمال احترام این نکتۀ بسیار مهم را، که مصاحبه با سخنرانی یک خطیب متفاوت است، به راوی خاطرنشان کند.

اهمیت لحن راوی در پیاده‌سازی

نویسنده، برای درک بهتر مفهوم و لحن راوی، باید در گفتار و محاوره و گفت‌وگوهای عادی مردم دقیق شود. مثلاً زمانی که به بازار می‌روید برای شنیدن گفت‌وگوهای عادی و کنش‌ها و واکنش‌های کلامی خلق‌الله که در جریان است، بیشتر دقت کنید. مثل واکنش تعجب. باید در پیاده‌سازی، به لحن و بیان راوی احترام گذاشته و به آن وفادار باشیم.

مهمترین آسیب پیاده‎سازی

یکی از آسیب‌های جدی تاریخ شفاهی، در مرحله پیاده‌سازی است، که متأسفانه کم‌اهمیت تلقی می‌شود. گاهی اوقات، عده‌ای که کار نوشتنِ گروهی انجام می‌دهند؛ ضعیف‌ترین عضو گروه را برای پیاده‌سازی انتخاب می‌کنند. ضعیف‌ترین عضو یعنی فردی که: حضور اجتماعی قوی ندارد، وقتش کم است، مهارت‌های ارتباطی، سواد و توانایی زیادی ندارد. گویا این فرد، نخودیِ ماجراست! در حالی که مرحله پیاده‌سازی و تبدیل گفتار شفاهی به متن، دقیقاً یک فاز تعیین‌کننده و مهم است.

نخستین گام در تدوین و پیاده‌سازی

در سال‌های اخیر، ذیل کتاب‌هایی که با خاطرات مرتبط هستند یا به عنوان تاریخ شفاهی منتشر شده‌اند یا کتاب‌هایی که عنوان داستان ادبیات فارسی و ... دارند با عدم شفافیت و عدم صراحت قالب و سبک نوشتاری مواجه هستیم. روی جلدها چیزی می‌بینیم که داخل جلدها چیز دیگری است. بنابراین لازم است قبل از اینکه کار به جلد برسد و به یک اثر و محصول تولیدی تبدیل شود، باید بدانیم هویت و گونه‌ آن چیست و در کدام ژانر قرار دارد و از چه نوع سبک و سیاق نوشتاری بهره برده است.

آموزش تاریخ شفاهی

کاربرد عکس در مصاحبه و کتاب‌‌های خاطرات

در حوزه تاریخ شفاهی، عکس‌‌ها به زندگی و خاطرات راوی گره خورده‌‌اند و روایت‌‌گر فرازهایی از زندگی وی هستند. پشت هر عکس معمولاَ قصه‌‌ای وجود دارد. در طول گفت‌وگوها ممکن است عکسی به دست مصاحبه‌‌کننده برسد که قصه‌‌اش به نحوی، در نقطه‌‌ای، به زندگی راوی گره خورده باشد. مثلاً راوی یا دوستان و بستگان وی، از افراد حاضر در عکس باشند یا راوی در زمان گرفتن آن عکس در محل حضور داشته یا عکاس عکس بوده یا... در این صورت آن عکس احتمالاً در به‌‌یادآوردن خاطرات رنگ‌‌باخته راه‌‌گشا خواهد بود. به عبارت دیگر واکنش راوی به عکس، می‌‌تواند آغاز بیان خاطره‌‌ای تازه باشد.